موج روانشناسی اسلامی در کشورهای غربی

به گزارش خبرنگار ایکنا، وبینار «روانشناسی اسلامی؛ گذشته، حال، آینده»، ظهر امروز، ۱۹ اردیبهشت با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین حمید رفیعی‌هنر، روانشناس و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و به همت مؤسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه برگزار شد.

رفیعی‌هنر در این نشست با اشاره به خاستگاه و عقبه دانش روانشناسی گفت: خاستگاه روانشناسی موجود، دینی بوده و در مهد دینی متولد شده، اما در مهد سکولار پرورش یافته است. این مسئله در کتاب «روانشناسی چگونه عمل می‌کند» که در آمریکا منتشر شده، تبیین شده است. در این کتاب به شکل‌گیری خط زمان دانش روانشناسی پرداخته شده است. این خط زمانی نشان می‌دهد عقبه فکری این دانش، از قرن هشتم میلادی به دانشمندان مسلمان مربوط می‌شود و اولین بیمارستان روانی در بغداد تأسیس شده است. در سال ۸۵۰ میلادی نیز علی بن سهل ربان، ایده روانپزشکی بالینی را برای درمان بیماران روانی مطرح کرده است. قرن نهم، احمد بن سهل بلخی (دانشمند مسلمان شیعی در زمان امام حسن عسکری) کتابی درباره علل بیماری‌های جسمی و روانی نوشت و زکریای رازی، اولین ایده روان‌درمانی را طرح کرد. در سال ۱۰۲۵ میلادی نیز در کتاب قانون ابن سینا، توهم‌ها، شیدایی، بی‌خوابی‌های مرضی و زوال عقل مورد بحث قرار گرفته است.

وی افزود: جریان اصلی و غالب روانشناسی در آمریکا شکل گرفت. ویژگی روانشناسی غالب این بود که براساس سکولاریسم، ماتریالیسم و ایندیویجوالیسم بود. سکولاریسم یعنی نداشتن اعتقاد به خدا، ماتریالیسم به معنی مادی‌انگاری انسان و ایندیویجوالیسم به معنی فردگرایی است.

رفیعی‌هنر در ادامه گفت: دنیل ثامسون در سال ۱۸۸۸ کتاب «احساسات دینی ذهن انسان» و استنلی هال که روانشناس دینی بود، نوشت و در سال ۱۹۰۴ مجله آمریکایی روانشناسی دینی را تا سال ۱۹۱۲ منتشر کرد و کتاب «مطالعاتی در روانشناسی عرفا» نیز به قلم جوزف مارشال نوشته شد. در واقع در اروپا و آمریکا، اگرچه به مباحث دینی وارد شدند، اما به تدریج اسم آن روانشناسی دین شد که این دو با هم متفاوتند. عملاً آنچه در آمریکا به صورت انتشار مجله و مطالعات وجود دارد، روانشناسی دین و نه روانشناسی دینی است که جریان غیر غالب محسوب می‌شود. در این فضا، تعدادی از روانشناسان مسلمان از جمله عثمان نجاتی، عبدالکریم عثمان و مالک بدری به تکاپو افتادند.

وی تصریح کرد: مالک بدری سودانی‌الاصل بود و مقاله‌ای در مجله المسلم المعاصر نوشت که در مصر به چاپ می‌رسید، عنوان مقاله «روانشناسان مسلمان در سوراخ سوسمار» بود که استعاره‌ای از سخن رسول‌الله (ص) دریافت کرده بود و این حدیث هم در کتاب‌های شیعی و هم سنی آمده است. در واقع رسول خدا (ص) خطاب به اصحابش فرمود: «اینکه مو به مو از راه و روش پیشینیان پیروی می‌کنید، امری حتمی و قطعی است، تا جایی که اگر به لانه سوسماری داخل شوند، وارد آن می‌شوید»، یعنی بدون پرسش و بررسی هر چه دانشمندان غرب انجام می‌دهند، دانشمندان مسلمان نیز همین کار را می‌کنند. ۹۶ درصد آزمودنی‌های روانشناسی مربوط به آمریکایی‌ها است، در حالی که مسلمانان اعتقادات و باورهای متفاوتی دارند و در روانشناسی اثرگذار خواهد بود.

این روانشناس ادامه داد: مالک بدری با مقاله‌ای که نوشت، به روانشناسان شوک وارد کرد و تأکید کرد که این اندازه روانشناسی غرب را دنبال نکنید و همین امر باعث شد به تدریج جریان‌های روانشناسی اسلامی جوانه بزند. 

رفیعی‌هنر با بیان اینکه روانشناسی اسلامی از سال ۱۹۵۰ آغاز شد، بیان کرد: درباره روانشناسی اسلامی حداقل چهار موضوع مطرح شده است؛ مهم‌ترین بحث آن، نفس است و برخی نیز فطرت، عمل و قلب را در این زمینه مطالعه می‌کنند. به نظر می‌رسد جمع همه این‌ها درست است و باید جایگاه آن‌ها را پیدا کنیم و بگوییم قلب در هسته نفس قرار دارد و نفس در زمینه فطرت است، در واقع فطرت، باور‌های مشترک انسان‌ها و خروجی نفس، عمل است.

وی در ادامه به رویکرد‌های روانشناسی اسلامی اشاره کرد و گفت: رویکردهای پالایش، مقایسه و تأسیس از جمله این رویکردهاست. رویکرد پالایش به معنی پالایش روانشناسی است که ناسازگار با اسلام نباشد. رویکرد مقایسه این است که روانشناسی موجود به چه ایده‌ها و تولیداتی رسیده است و ما نیز باید ببینیم مطابق با آن در روانشناسی اسلامی چه داریم. یعنی در روانشناسی غرب، کنترل خود و در روانشناسی اسلامی تقوا را داریم. محصول این مقایسه را برخی روانشناسی اسلامی می‌نامند و برخی نیز رویکرد تأسیس داشته و معتقدند براساس دین و آموزه‌های اسلام، روانشناسی اسلامی را تأسیس کنیم. بنابراین از سال ۱۹۵۰ میلادی تاکنون رویکرد تأسیس وجود داشته است و دو رویکرد پالایش و موج اول رویکرد تأسیس در عرض هم بروز و ظهور داشته‌اند.

رفیعی‌هنر با اشاره به کتاب‌های منتشر شده در زمینه روانشناسی اسلامی افزود: در سال ۱۹۶۲ عبدالکریم عثمان کتاب «روانشناسی از دیدگاه غزالی و دیگر دانشمندان اسلامی»، در سال ۱۹۶۶ شیخ محمد یزدی کتاب «روانشناسی اسلامی» و در سال ۱۹۸۵ سیدابوالقاسم حسینی کتاب «اصول روانشناسی اسلامی» را نوشت و از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ میلادی کتاب‌های مقایسه‌ای مانند آثار محمدعثمان نجاتی پررنگ شد. در واقع از سال ۲۰۰۵ موج دوم رویکرد تأسیس روانشناسی آغاز می‌شود که در کتاب‌های منتشر شده می‌توان آن را به وضوح دید.

وی در ادامه به تأسیس انجمن‌های روانشناسی اسلامی از سال ۱۹۹۸ اشاره کرد و گفت: از آن پس انجمن بین‌المللی روانشناسان مسلمان در ایران، آمریکا، مالزی، ترکیه، پاکستان، سودان، انگلیس و ... راه‌اندازی شد. دانشکده پزشکی دانشگاه استنفورد کالیفرنیا، آزمایشگاه روانشناسی اسلامی و سلامت روان را راه‌اندازی کردند. در این آزمایشگاه روان‌درمانی اسلامی، روان‌سنجی و ... انجام می‌شود. مدرسه روانشناسی اسلامی نیز در مرکز تحقیقاتی خلیل در سان‌فرانسیسکو و مؤسسه روانشناسی الکرم در ویرجینیا راه‌اندازی شده است. در اروپا و انگلیس نیز انجمن روانشناسی اسلامی را تأسیس کردند. این حکایت از این دارد که موج دوم روانشناسی اسلامی در کشور‌های اروپایی و امریکایی شکل گرفته است و دیر یا زود کتاب‌های روانشناسی اسلامی از سوی این کشور‌ها منتشر و در کشور ما ترجمه خواهد شد و ما باید به خود بیاییم و متوجه این مسئله باشیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به تمرکز فعالیت‌های روانشناسی اسلامی در دنیا بیان کرد: مرکز اسلامی خلیل درباره مباحث کاربردی در درمان، انجمن بین‌المللی روانشناسی اسلامی در حوزه نظریه‌پردازی و مدل‌سازی، آزمایشگاه استنفورد در زمینه احیای تراث اسلامی، مؤسسه الکرم در زمینه آموزش و مبانی فلسفی و گروه تحقیقاتی اسلام و روانشناسی آلمان نیز در حوزه تشکیل بانک داده و روانشناسی فعالیت می‌‌کند.

وی در ادامه چالش‌های روانشناسی اسلامی را مورد اشاره قرار داد و تصریح کرد: روش‌شناسی یکی از جدی‌ترین چالش‌هاست، همچنین تعامل با روانشناسی جریان اصلی و جهانی یا منطقه‌ای بودن روانشناسی اسلامی از چالش‌های دیگر در این زمینه است. روانشناسی بومی همان روانشناسی اسلامی نیست، اما با هم مرتبط هستند که چگونگی پیوند بین این دو نیز چالش دیگری است که برای هر یک از این‌ها باید راه‌حل و روش شناسایی شود.

رفیعی‌هنر درباره چشم‌انداز روانشناسی اسلامی نیز گفت: تعامل بین‌المللی، معرفی آثار کشور‌های اسلامی، راه‌اندازی رشته‌های آکادمیک، تقویت مطالعات میان‌رشته‌ای و تدوین مدل‌های درمانی و مشاوره اسلامی از چشم‌اندازهای عمده روانشناسی اسلامی است.