تقویت سازمان وکالت؛ مهمترین راهکار امام عسکری(ع) برای تقویت تشیع

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدقاسم رزاقی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 7 آبان در کرسی ترویجی عرضه و نقد ایده «راهبردها و راهکارهای امام عسکری(ع) در مواجهه با جریان‌های فکری شیعه»، از مجموعه همایش بین‌المللی سیره و زمانه امام حسن عسکری(ع)، گفت: دوره امامت امام عسکری(ع) شش سال یعنی از سال 254 تا 260 بود که با مراقبت‌های بسیار شدیدی همراه بود و این مراقبت شدید در راهبردها و راهکارهای امام در مواجهه با جریان‌های شیعه مؤثر بود.

وی با بیان اینکه جریان‌هایی چون زیدیه، واقفیه و غلات که از قبل وجود داشتند در این دوره هم برخی از آنها کمابیش فعال بودند، تصریح کرد: یکپارچگی شیعیان در پذیرش امامت امام عسکری(ع) از مسائل روشن و بارز در این دوره است و کسانی که امامت امام هادی(ع) را قبول کردند به امامت امام عسکری(ع) هم تن دادند که منابعی چون مسعودی هم بر آن صحه گذارده است. این دوره تقریبا ورود به دوره دوم عباسیان و آغاز افول دولت عباسیان است و با توجه به تشتت برخی اندیشه‌ها و جریانات شیعه و خفقانی که دولت عباسی ایجاد کرده بود، تقویت هدایت‌گری شیعه و کاهش اثرگذاری جریانات انحرافی در دستور کار امام(ع) قرار گرفت.  

جایگاه شیعه واقعی ائمه(ع)

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه نخستین جریان در این دوره شکل‌گیری جریان شیعه دوازده امامی است که اکثریت بوده و محور فکری آن پذیرش امامت 12 امام بود، گفت: در این دوره شیعیان در وضعیت سخت معیشت به سر می‌بردند. لذا امام در روایاتی تاکید فرمودند که در فقر زندگی‌ کردن و با ما بودن، بهتر از غنایی است که با دشمنان ما باشید.

وی اضافه کرد: افراد شاخص این جریان کسانی مانند احمدبن اسحاق اشعری قمی است که حتی تولد امام زمان(عج) از سوی امام عسکری به ایشان اطلاع داده شد و ایشان رابطه نزدیکی با امام داشت و اعتقاد به امامت 12 امام را ترویج کرد. از سفرای سفارش شده و رابط قمی‌ها با امام عسکری(ع) بود و مسائل‌الرجال یعنی مجموع پرسش‌های شیعیان از امام عسکری را جمع‌آوری کرد. 

رزاقی تصریح کرد: احمدبن محمدبن عیسی اشعری از افراد دیگر شاخص این جریان است که نماینده امام در قم بود و تالیفاتی هم دارد. تا دوهزار و 290 حدیث هم از وی نقل شده است. از نکات جالب توجه زندگی ایشان برخورد جدی با منحرفان اعم از غلات و واقفیه و .. است و نمونه آن گزارشاتی است که ایشان از این گروه‌های منحرف به امام دادند. امام فرمودند که این افکار، دین ما نیست و باید از آن پرهیز شود.

نگارش ده‌ها نامه از سوی امام عسکری(ع)

این نویسنده و پژوهشگر آثار تاریخ اسلام اظهار کرد: وقتی سخن از مواجهه امام با جریانات می‌شود، منظور برخورد تقابلی نیست، بلکه امام در مواجهه با جریانات شیعه همراه خود، راه‌هایی داشتند که از جمله بحث مکتوبات و نامه‌نگاری‌هاست. البته با مشکلاتی مواجه بود. در مجموع 160 نامه در ارتباط با امام ذکر شده که 17 نامه برای عموم بود.  نامه امام به پدر شیخ صدوق و اهل قم و... نمونه‌هایی از این نامه‌هاست. نامه به احمدبن عیسی در مورد غلات هم نمونه دیگری است. البته مکتوبات امام منحصر به این نامه‌ها نیست و کتاب تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) هم از دیگر نمونه‌های مکتوبات ایشان یا منسوب به ایشان است. راهکار دیگر امام(ع) در مواجهه با شیعیان دوازده‌ امامی، تقویت سازمان وکالت بود، نمونه‌های فراوانی وجود دارد که امام افرادی را به نمایندگی خود نصب فرمودند و ارتباط با شیعیان در مناطق مختلف از این طریق بود. آگاهی‌بخشی به مردم و هدایت آنها برای امان ماندن از جریانات انحرافی و حمایت از شیعیان از جمله اهداف توسعه وکالت بود.

وی بیان کرد: یکی دیگر از راه‌های تقویت شیعه در این دوره، افزایش اختیارات وکلا از سوی امام(ع) بود و اینکه به شیعیان سفارش فرمودند تا از وکلا تبعیت کنند که اوج آن درباره عثمان بن سعید است؛ امام(ع) به شیعیان فرمودند رفتار و گفتار او، رفتار و گفتار من است. همچنین سازماندهی و تنظیم روابط بین وکلا در شهرهای مختلف برعهده او بود. البته کسانی مثل عروة بن یحیی از وکلای منحرف هم بودند. راهکار دیگر امام در مواجهه با شیعیان، تبیین جایگاه غیبت و مهدویت و معرفی امام زمان(عج)، اشاره به غیبت امام عصر(عج) و اطلاع‌ دادن به شیعیان در این باره است. برای تصریح به ولادت امام عصر(عج)، خطاب به احمد بن اسحاق فرمود مولودی متولد شده که بعد از من امام شما خواهد بود و از دور او متفرق نشوید.

مبارزه امام عسکری(ع) با واقفیه 

رزاقی با بیان اینکه جریان دیگر در دوره امام عسکری(ع) جریان واقفیه است، تصریح کرد: ریشه این جریان به دوره پیامبر(ص) برمی‌گردد که وفات پیامبر(ص) را منکر شدند و البته بلافاصله از آن دست برداشتند، زیرا دیدند کسی سخن آنها را باور نمی‌کند. در مورد امام علی(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) هم چنین اندیشه‌ای را سراغ داریم ولی کسانی که از پذیرش امامت امام رضا(ع) سرباز زدند و در امامت امام کاظم(ع) متوقف شدند واقفیه نام دارند. در دوره امام عسکری(ع) هم کسانی چون علی بن حسن و... تالیفاتی در تئوری‌سازی اندیشه واقفیه داشتند.

وی افزود: اعتقاد به مهدویت امام کاظم(ع) و رجعت ایشان و مبارزه با ظلم توسط آن امام از شاخصه‌های فکری این گروه است. امام سه راهکار را در مواجهه با این گروه به کار برد؛ اول مبارزه علمی و رد اندیشه آنها، دوم پاسخگویی مستقیم امام به سؤالات و شبهات در این باره مثلا احمدبن مطهر از امام عسکری(ع) در مورد واقفیه پرسید و امام آنها را باطل برشمرد و فرمود برای آنها طلب رحمت نکنید و سوم بیان ماهیت واقفیه و بیزاری جویی از آنها به عنوان راهکار دیگر امام در این زمینه بوده است. از جمله فرمایشات آن امام این است؛ کسی که معتقد به واقفیه است اندیشه وی برابر با تثلیث است. 

شاخصه فکری زیدیه

رزاقی به دیگر جریان دوره امام عسکری(ع) یعنی جریان فکری زیدیه اشاره کرد و گفت: این جریان هم تا حدودی در این دوره فعال بود و بحث قیام به سیف را مطرح می‌کرد. لذا قیام مسلحانه و علنی از شاخصه‌های آنان است و اینکه شرط امامت را در همین مسئله می‌دانند. زیدیه در نگاه کلان، موفقیت‌هایی هم داشتند مانند حکومتی که در طبرستان یا شمال غرب آفریقا تشکیل دادند؛ آنها اعتقادی به عصمت امام ندارند و به مهدویت باور دارند، ولی مهدویتِ فردی از نسل زیدبن علی(ع).

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه تبیین انحراف فکری زیدیه و برشمردن اشتباهات آنها و توصیه به اصحاب برای مبارزه فکری از راهکارهای امام در برخورد با زیدیه بود، اظهار کرد: جریان دیگر جریان غلات است که منسوب به شیعه هستند. شاخصه آنها اعتقاد به نبوت ائمه و بابیت خودشان برای آنهاست. همچنین دروغ بستن به ائمه و تصاحب اموال ایشان از دیگر شاخصه‌های آنهاست؛ مانند عروة بن یحیی که به امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) دروغ بست و اموال ایشان را تصاحب کرد. امام در مواجهه با اندیشه‌های غالیانه به مبارزه پرداختند مثلا کفرتوثایی برای دیدار امام به سامراء رفت و امام در موجهه با ایشان عقاید باطل او را آشکار کرد و درصدد برآمدند که اندیشه وی اصلاح شود و اگر کسانی اصلاح نمی‌شدند از آنها اظهار بیزاری و لعن می‌فرمودند و در مواردی هم دستور قتل داده‌اند که البته گزارش و روایت آن قابل نقد و بررسی است. همچنین برحذر داشتن شیعیان از ارتباط با غلات مورد تاکید امام عسکری(ع) بود.

وی با تاکید بر اینکه در مجموع راهبرد امام در مواجهه با جریان شیعه دوازده‌ امامی، تقویت شیعه و تلاش برای کاهش آسیب‌پذیری از جریانات انحرافی بود و از روش‌هایی چون نامه‌نگاری و تقویت سازمان وکالت بهره بردند.

در ادامه حسین قاضی‌خانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و ناقد این کرسی، در سخنانی گفت: وقتی صحبت از جریانات فکری است، هر کدام در درون خود دسته‌بندی‌هایی دارند که باید معرفی شوند و شاخصه‌های آنها هم بیان و نحوه مواجهه امام با این گروه‌های درونی هم روشن شود، ولی در این ارائه کمتر شاهد جزئیات بودیم.

وی بیان کرد: در نیشابور جریانات مختلفی از مجموعه غلات وجود داشت. البته خود غلات هم همگی با این عنوان فعال نبودند، بلکه دسته‌بندی‌هایی داشتند و امام هم برخوردهای مختلفی با آنها داشت. گروه‌های زیدیه هم همینطور. بنابراین نباید فقط به صورت کلی به اهداف و راهبردهای امام اشاره کنیم. اینکه راهبرد امام تقویت شیعه و جلوگیری از آسیب‌پذیری شیعه در مواجهه با این جریانات بود بحثی کلی است که موارد جزئی بسیار زیادی دارد و اگر قرار است شیوه مواجهه امام مورد بررسی قرار بگیرد، این روش باید مشخص شود.

قاضی‌خانی گفت: اینکه افرادی از صحابه امام و اثرگذار بودند درست است، ولی ارتباط آنها با امام چه بود؟ آیا امام از آنها خواسته بود که اندیشه امامیه را تبیین و مخالفان را معرفی کنند یا خودشان دست به این اقدامات زدند؟ اینها در این مقاله باید به نحو روشنتری بیان شود. پرسش بنده این است که جامعه شیعه دوازده‌ امامی چه مشکلی داشت که امام آموزه مهدویت را تبیین فرمودند و احساس نیاز شد؟ البته کلیت بحث ارائه شده درست است، ولی جزئیات آن روشن نیست. همچنین خلط غلات دوره امام هادی و عسکری از مشکلات بحث درباره دوره امام عسکری(ع) است و ابهاماتی وجود دارد.

در ادامه رزاقی گفت: راهکارهای امام(ع)، هم اصلاحی و هم اعتلایی بود و لازم نبود که حتما مشکلی وجود داشته باشد تا ایشان به تبیین مهدویت بپردازند. البته اثرپذیری برخی امامیه از زیدیه یا غلات می‌توانست منشأ برخی اقدامات امام هم باشد تا آسیبها را کاهش دهند. 

در خاتمه قاضی‌خانی در پاسخ به پرسشی درباره اینکه ذکر نکردن نام امام زمان(عج) حکمی مربوط به دوره حضور ایشان و غیبت صغری است یا تا زمان ظهور باید رعایت شود؟ گفت: دو نظر وجود دارد؛ عده‌ای آن را منحصر به دوره غیبت صغری می‌دانند، ولی برخی آن را برای همیشه نافذ می‌دانند. البته به نظر بنده دیدگاه اول صحیح است، زیرا در آن زمان احتمال خطر جانی برای امام(ع) وجود داشت، ولی این خطر در دوره غیبت کبری وجود ندارد.