تفسیر امام عسکری(ع)؛ میراث ارزشمندی که نیازمند بازپژوهی است

به گزارش ایکنا، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، از تفاسیر روایی امامیه و متعلق به قرن سوم هجری است. در خصوص صحت انتساب این تفسیر به امام حسن عسکری(ع) مباحث مختلفی وجود دارد. برخی انتساب این اثر به امام را می‌پذیرند و برخی در آن تشکیک می‌کنند.

این کتاب را ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد و ابوالحسن علی بن محمد بن یسار، از شاگردان حضرت امام حسن عسکری(ع) به دستور آن حضرت به مدت هفت سال املا کردند، محمد بن قاسم استرآبادی نیز آن را نقل کرده است.

این تفسیر، تفسیر تمام قرآن نیست. تفسیر از سوره حمد آغاز می‌شود و در آیه ۲۸۲ سوره بقره به پایان می‌رسد. این تفسیر که در گونه تفسیر روایی جای می‌گیرد، با بیان توضیحاتی پیرامون فضائل قرآن و تأویل و آداب قرائت قرآن آغاز شده است و با ذکر احادیثی مشتمل بر فضائل اهل بیت(ع) ادامه یافته است. در این تفسیر برخی آیات، تأویل شده و بیشتر تأویل‌ها درباره معجزات پیامبر(ص) و امامان شیعه است. در مجموع، در این تفسیر ۳۷۹ حدیث آمده است. بیشتر روایات طولانی و مفصّل است، به طوری که گاه یک روایت چندین صفحه را در برمی‌گیرد.

با وجود قدمت این تفسیر، وثاقت آن در بین علمای امامیه از گذشته مورد بحث بوده است. شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)، نخستین عالم امامی است که از این تفسیر مطالب فراوانی در کتب خود نقل کرده، گرچه درباره وثاقت یا عدم اعتبار آن سخنی نگفته است.

آیت‌الله سیفی مازندرانی از فقهای معاصر، کثرت نقل احادیث تفسیر عسکری توسط شیخ صدوق را یکی از ادله‌ای می‌داند که وثاقت این اثر را به اثبات می‌رساند؛ خصوصا اینکه شیخ صدوق به زمان امام حسن عسکری(ع) نزدیک بوده است و پدر او از اصحاب خاص آن حضرت به شمار می‌آمده است. بررسی سلسله سند روایات کتاب هم نشان می‌دهد که نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهای قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است.

در مقابل، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی، حدیث‌پژوه و مدرس دانشگاه با تاکید بر اینکه دو شخصیتی که راوی این مجموعه از امام حسن عسکری(ع) هستند، از زمره افرادی هستند که در کتب رجالی درباره وضعیت رجالی و حدیثی آن‌ها اطلاعاتی در دست نداریم یا حداقل قابل توثیق نیستند در صحت انتساب این تفسیر به امام خدشه وارد می‌کند. خصوصا اینکه در این تفسیر احادیثی وجود دارد که با قرائن تاریخی و با دیگر معلومات مسلم تاریخی سازگار نیست.

یکی از عواملی که باعث شده است برخی در صحت انتساب کتاب خدشه وارد کنند شخصیت مبهم استرآبادی است. استرآبادی، مولف کتاب که شیخ صدوق از او روایت کرده، شخصیت جنجال برانگیزی است. برخی زبان به مدح او گشوده و به او اعتماد کرده‌اند و گروهی هم او را تکذیب کرده و جاعل دانسته‌اند و در نتیجه، تفسیر او را تفسیر جعلی و بی‌اساس دانسته‌اند. به عنوان مثال ابن غضائری از دانشمندان علم رجال او را تضعیف کرده است. سیفی مازندرانی در پاسخ به این اشکال چنین عنوان می‌کند که شیخ صدوق که از محدثین بزرگ تاریخ تشیع است هربار سخنی از استرآبادی نقل می‌کند عبارت «رحمه الله» را به کار می‌برد و این کثرت ترحم نشان‌دهنده وثاقت استرآبادی نزد محدثی چون صدوق است.

پس از شیخ صدوق، ابومنصور احمدبن علی طبرسی در کتاب احتجاج ضمن معرفی منابع خود از تفسیر امام حسن عسکری یاد کرده، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به این دلیل، سند روایت کتاب را به طور کامل آورده است.

یکی از روایات معروف تفسیر عسکری(ع) که عموم فقها بر صحت آن تصریح کرده‌اند و آن را در آثار خود نقل کرده‌اند روایتی است که صفات فقیه جامع‌الشرائط را بیان می‌کند. متن و ترجمه روایت چنین است؛

«فَمَن قَلَّدَ مِن عَوامِّنا مِثلَ هؤلاءِ الفُقَهاءِ فَهُم مِثلُ اليَهودِ الذينَ ذَمَّهُمُ اللّه ُ بالتَّقليدِ لِفَسَقَةِ فُقَهائهِم .فَأمّا مَن كانَ مِن الفُقَهاءِ صائنا لنفسِهِ حافِظا لِدينِهِ مُخالِفا على هَواهُ مُطِيعا لأمرِ مَولاهُ فلِلعَوامِّ أن يُقَلِّدُوهُ ، وذلكَ لا يكونُ إلّا بَعضَ فُقَهاءِ الشِّيعَةِ لا جَميعَهُم»

ترجمه: اگر (مسلمانان) از چنين فقهايى (فقهای فاسق قوم یهود) تقليد كنند، مانند همان يهوديانى هستند كه خداوند آنان را به سبب تقليد و پيروى از فقهاى فاسق و بدكارشان نكوهش كرده است؛ اما هر فقيهى كه خويشتندار و نگاهبان دين خود باشد و با هواى نفسش بستيزد و مطيع فرمان مولايش باشد، بر عوام است كه از او تقليد كنند و البته اين ويژگیها را تنها برخى فقهاى شيعه دارا هستند، نه همه آنها».

علی‌رغم اهمیت این اثر، پژوهش‌هایی که درباره این اثر روایی صورت گرفته است، هنوز در آغاز راه است. در میان پژوهش‌هایی که در جهان تشیع و به خصوص ایران درباره این تفسیر انجام شده‌، جامع‌ترین و عمیق‌ترین کارها مدخل‌های دائرةالمعارفی است. در میان آثار خاورشناسان نیز مئیر براشر، متخصص تفاسیر متقدم امامیه، مهم‌ترین پژوهش غربیان در این حوزه را نگاشته است.