حضرت زینب(س)؛ مربی تربیتی تاریخ جهان اسلام

حضرت زینب(س) یکی از چهره‌های برجسته جهان اسلام است که به دلیل برخورداری از ویژگی‌های منحصر به فرد در تمام زمینه‌ها، می‌تواند به‌عنوان یک الگوی به تمام معنا تربیتی، در همه اعصار مطرح شود و عملکردهای تربیتی این بانوی بزرگ در قبال فرزندان، همسر، اقوام، مسئولان و سیاستمداران و آحاد جامعه زمان خود، سرمشق مربیان و متربیان جامعه ما قرار گیرد.

ویژگی‌های حضرت زینب(س) به عنوان مربی برجسته تربیتی و برخورداری از مبانی و تواناهایی‌های علمی، شخصیتی و معنوی موجب به‌کارگیری اصول و روش‌های مناسب تعلیم و تربیت در شرایط مختلف، از سوی آن حضرت بود.

مبانی علمی شخصیت زینب کبری(س)

از جمله توانایی‌های حضرت زینب(س) که عملکردهای تربیتی ایشان را به الگو تبدیل کرده است، توانمندی بالای ادارکی و عقلانی حضرت است که به همین دلیل، «عقیله بنی هاشم» نام گرفته است. برخی از زینب(س) با تعبیر «حبر و بحر» یعنی سرشار از فهم و علم و درایت یاد می‌کنند، حتی زمانی که در مجلس یزید آن خطبه آتشین را بیان کردند، یزید درباره ایشان گفت: «اینان خاندانی هستند که فصاحت و دانش و معرفت را از پیامبر(ص) به ارث برده و آن را با شیر مادر نوشیده‌اند». از شیخ صدوق روایت شده است که زینب(س) به‌دلیل برخورداری از فهم بالا و دانش زیاد، از سوی امام حسین(ع) نیابت خاصی بر عهده داشت و مردم در مسائل شرعی و حلال و حرام به ایشان رجوع می‌کردند.

توانمندی عقلی حضرت زینب(س) در مکتب علوی و فاطمی رشد می‌یابد و علم و دانش از اندیشه این بانوی بزرگ فوران می‌کند. درکش از عالم هستی، جایگاه انسان در هستی و ابعاد وجودی آدمی و مسئولیت‌هایش در زندگی فردی و اجتماعی، واقع‌بینانه و بصیرانه است، از مجموعه مسائل روان‌شناختی عاطفی و رفتاری افراد، گروه‌ها و جمعیت‌های خرد و کلان، فهمی درست‌ و تحلیل و ارزیابی خوبی دارد، همچنین مسائل اجتماعی، سیاسی و انگیزه‌های مادی و معنوی آنان را خوب تشخیص می‌دهد و در تمیز حق از باطل، هیچ درنگ ندارد، راهکارهای تربیتی مناسب را با توجه به شرایط و موقعیت‌های گوناگون متربیان می‌یابد و ارائه می‌دهد. 

تعلم و تأثیرپذیری آموزشی از اولیای دین

حضرت زینب(س) از آموزه‌های حضرت رسول(ص)، امیرالمؤمنین(ع)، فاطمه زهرا(س) و حسنین(ع) در زمینه‌های تربیتی و نقش آن در زندگی خانوادگی و اجتماعی فراوان آموخته است. آن حضرت چند سال اوایل کودکی خود را تحت تربیت معلم بزرگ بشریت، حضرت محمد(ص) و مادر دانشمند و بزرگوار خود حضرت زهرا(س) بوده است و حدود ۳۵ سال از منبع علم و اخلاق و عملکردهای تربیتی سیاسی و اجتماعی امیرالمؤمنین علی(ع) بهره برده است. بیش از ۵۵ سال نیز تحت تأثیر نقش‌های مهم تربیتی برادران والا مقام خود بوده است. زینب(س) در طول زندگی با جد بزرگوار، والدین و دیگر اعضای خانواده‌اش با قرآن و معارف دین آشنا شده و انس و الفت مستمری داشته است. به قول شیخ جعفر نقدی: «پنج تن آل عبا به تربیت و فرهنگ سازی و تهذیب زینب همت گماردند و همین بس که آن ها ادب کننده و آموزگار او باشند».

مطالعه قرآن و احادیث

حضرت زینب(س) با تعمق در آیات نورانی قرآن و مطالعه احادیث و معارفی که از حضرت رسول(ص)، امیرالمؤمنین(ع)، فاطمه زهرا(س) و حسنین(ع) در اختیار داشته است، معارف دین را برای مردم نقل می‌کرد و در افزایش علم و دانایی جامعه تأثیر بسزایی داشته است. آن بانوی بزرگوار راوی حدیث از مادر خود فاطمه زهرا(س) بود و ابن عباس خطبه حضرت فاطمه(س) را از حضرت زینب(س) روایت کرده است، باید دقت کنیم که حضرت زینب(س) در خردسالی یعنی زمانی که هفت ساله بود، این خطبه عجیب و غراء را که حاوی معارف اسلامی و فلسفه احکام است، با یک مرتبه شنیدن حفظ کرده و یکی از راویان این خطبه بلیغه است.

آموزگاری و معلمی کردن زینب(س)

هر معلمی چون می‌خواهد آموزش بدهد لازم است بیندیشد، برای آموزش خود طرح مناسبی ارائه بدهد و مطالب جدید و با کیفیت را به تناسب فهم و موقعیت روانی متربیان بیان کند. این نوع فعالیت علمی باعث افزایش سطح علمی برای خود معلم نیز خواهد بود. از دیگر سو، پرسش و پاسخ‌هایی که در درس میان متعلمان و معلم رد و بدل می‌شود، زمنیه تعالی علمی و مهارتی متربی و معلم را فراهم می‌کند. از جمله عوامل توانمندی علمی حضرت زینب(س) علاوه بر آموزش‌های فردی، تجربه دست کم یک سال آموزش به جمعی از زنان کوفه است که از دو جنبه یاد شده باعث افزایش سطح علمی حضرت شده است. در کنار مجلس درس و تفسیر قرآن در مدت اقامت امام علی(ع) و خاندان ایشان در کوفه که به درخواست گروهی از بانوان خردمند کوفه برپا می‌شد، این بانوان کوفی به امام(ع) پیغام فرستادند که: «ما شنیده‌ایم زینب(س) نیز مانند مادر بزرگوار خود مزین به علم و دانش فراوانی است لذا اگر اجازه دهید و موافقت کنید، برای بهره‌برداری از خرمن علم و دانش ایشان به حضور وی مشرف شویم»، امام(ع) و زینب(س) با این درخواست موافقت کردند و زنان کوفه در محفل درس و تفسیر قرآن حضرت شرکت می‌کردند.

مبانی عبودیتی

ویژگی‌های حضرت زینب(س) که توان تربیتی وی را افزایش داد و او را در مراحل مختلف تعلیم و تربیت متربیان در شرایط بسیار سخت موفق ساخت، مقام عبودیت آن حضرت بوده است. این بانوی بزرگوار رابطه بندگی و عبودیتش با خداوند بسیار قوی بود و صریح قرآن در آیه ۵۶ سوره مبارکه الذاریات را که «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» یعنی هدف از آفرینش رسیدن انسان به قله کمال بندگی است، با تمام وجود باور کرده بود و لذا در زمره عاشقان خدا بود و با عبادت و شب زنده‌داری با خدا عشقبازی می‌کرد. عبودیت زینب(س) بود که باعث می‌شد سختی‌ها، گرسنگی‌ها، ضعف بدنی و مصیبت‌های روز عاشورا و بعد از آن، او را از عبادت‌های مستحبی نظیر نماز شب باز ندارد. 

حضرت زینب(س) در ساحت معلمی نیز به‌مدد رابطه عاشقانه مستحکم خود با خداوند نسبت به متربیان و متعلمان به‌عنوان بندگان خدا، احساس مسئولیت می‌کرد و جهل و نادانی آن‌ها دغدغه او شده بود و خود را مسئول هدایت آنان می‌دانست. دیگر آنکه در انجام وظایف تربیتی و هدایتی از هیچ کوششی دریغ نمی‌کرد زیرا به عشق محبوب به آموزش می‌پرداخت و با قدرت موانع را کنار می‌زد و در نهایت توان در تعلیم و تربیت آنان کوشش می‌کرد. زندگی آموزشی آن حضرت در کوفه و تدریسش برای زنان کوفه و رهنمودهایش به اهل بیت امام حسین(ع) در طول قیام و سخنرانی‌هایش در کوفه، شام و مدینه همه گواه آن است که این دو مسئله مورد توجه آن حضرت بوده است.

مقاومت در برابر شداید و سختی‌ها و ضعف نشان ندادن در انجام وظیفه، از ویژگی‌های شایسته حضرت است، این توانمندی در ایشان آنچنان برجسته است که در زیارت‌نامه آن حضرت می‌خوانیم: «لقد عجبت من صبرک ملائکة السماوات؛ ملائکه آسمان از صبر تو به شگفت آمدند».

عملیاتی ساختن عواطف انسانی

از مهم‌ترین ویژگی‌های مؤثر در امر تعلیم و تربیت، توانمندی برقراری ارتباط عاطفی شایسته و نیکو با متربی است. ارتباط عاطفی حضرت زینب(س) با کودکان و نوجوانانی که در اسارت تحت فشارهای طاقت‌فرسای دشمن بودند برای هدایت و تربیت آنان بسیار مفید بود تا واکنشی نازیبا و غیرنیکو از آنان سر نزند و صرفاً رفتارهایی در خور خاندان امام حسین(ع) و شهدای کربلا از آنان بروز و ظهور یابد.

زینب(س) در عملیاتی کردن بهینه عواطف انسانی نیز گوی سبقت را از دیگران ربوده است. این بانوی بزرگوار برای کاهش فشارهای روانی و جسمی و حفظ سلامت روانی و شخصیت دیگر اسیران، نیکوترین تعامل عاطفی را با آنان برقرار می‌کرد. با آن‌ها ارتباط کلامی و احساسی قوی داشت و در عمل، خطر را و حتی تازیانه‌ها را به جان می‌خرید. در تمام صحنه‌ها حفظ اسیران را بر خود ترجیح می‌داد، او حتی در ماجرای کربلا خیلی وقت‌ها تمام سهیمه آب خویش را به دیگر اسیران و به‌ویژه به کودکان می‌بخشید.

حضرت زینب(س) در انفاق به فقرا زبانزد مردم آن زمان بود و همچون پدر بزرگوارش امیرمؤمنان علی(ع) کمک‌های خود را مخفیانه و به دور از چشم دیگران انجام می‌داد تا باعث شرمندگی و خجالت نیازمندان نشود. آن بانو بارها به نزدیکان و آشنایان خود این موضوع را سفارش می‌کرد که نباید به آبروی نیازمندان و فقرا لطمه‌ای وارد شود و آنان در جامعه احساس حقارت کنند. مورخان می‌گویند: «بعضی روزها فقرا و بینوایان چنان به در خانه دختر علی(ع) پناه می‌آوردند و تجمع می‌کردند که غلامان و کنیزان خانه آن‌ها را پراکنده می‌ساختند؛ ولی همین که زینب(س) از راه می‌رسید همه آنان را اطراف خود جمع می‌کرد و به همه مشکلات و گرفتاری‌ها رسیدگی و در حد توان باری از دوششان بر می‌داشت». 

توانمندی به‌کارگیری روش‌های مناسب

برای موفقیت در امر تعلیم و تربیت باید روش‌های کاربردی را از اصول کشف شده از مبانی به دست آورده و هماهنگ با شرایط و موقعیت روان‌شناختی و عاطفی متعلم و متربی آن‌ها را عملیاتی ساخته و به کار گرفت.

عملکردهای حضرت زینب(س) حکایت از آن دارد که وی در آموزش‌ها و هدایت‌های تربیتی خویش برای پرورش ابعاد و ساحت‌های مختلف متربیان از روش‌های پویا و متنوع بهره جسته و در تربیت و هدایت افراد به فراخور موقعیت و شرایط خاص آن‌ها از روش‌های گوناگون استفاده کرده است. این شیوه‌های آموزشی و تربیتی به این منظور انجام شده که استعدادهای نهفته متربیان در جهت مطلوب شکوفا شوند، انسان‌های الهی و متکامل در امت اسلامی پرورش یابند و از انحرافات گوناگون فکری و باورهای اشتباه و از گمراهی‌های عملکردها مصون بمانند تا زمینه نیل به سعادت بر ایشان فراهم شود.

شیوه‌های تربیتی مناسبی که حضرت زینب(س) به کار گرفت ناظر به روش‌هایی چون شفاف‌سازی عملکردهای منحرفان برای جلوگیری از انحرافات متربیان، روشنگری نسبت به پوشالی بودن قدرت شیطانی کسانی که به نحوی تأثیرات منفی بر مردم دارند، توجه متربی به زیبایی‌های معنوی عملکرد الگوهای نیکو، دعوت عملی به صبر و مقاومت متربی در شرایط بسیار سخت، کمک به موقع به متربی، اثبات اعتبار کلام برای نفوذ در متربیان، روش الگویی، بهره‌گیری از عواطف متربی به همراه استدلال عقلی و شرعی و مانند آنها است.

منابع:

مجله پژوهش‌نامه تربیت تبلیغی نویسنده علی‌نقی فقیهی و سمیه خورشیدی. پیش شماره یک.

زندگانی حضرت زینب علیها السلام، عبد الحسن مومنی. دانشگاه قم 1384.

زندگانی حضرت زینب علیها السلام، عبد الحسن مومنی. انتشارات جاویدان. 1367.

زينب الكبری نویسنده  النقدی، الشيخ جعفر؛ چاپ دوم قم. منشورات رضی. 1362.