خودکنترلی اخلاقی؛ بهترین راهکار برای سالم‌سازی فضای مجازی

به گزارش ایکنا، نشست «اصول عام اخلاقی فضای سایبر از منظر اخلاق اسلامی» با سخنرانی سبحان نقدی‌پور؛ پژوهشگر حوزوی یکشنبه 17 دی در موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع) برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

طبق آمار جهانی تا سال 2022 حدود 5 میلیارد نفر کاربر فضای مجازی در سراسر جهان وجود داشت و در ایران 71 میلیون نفر از جمعیت کشور در این فضا حضور داشتند. این آمار امروز خیلی بیشتر شده است. طبق آخرین آمار 55 درصد کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی فعالیت دارند و دیگر فضای مجازی قابلیت جداشدن از زندگی حقیقی را ندارد و افراد روزانه چندین ساعت را به زیست سایبری اختصاص می‌دهند. حتی امروزه نوزادها در آغوش مادرانشان وارد دنیای سایبر می‌شوند لذا فضای مجازی در زمان ما یک چیز عام و فراگیری شده است.

در این شرایط برخی مدافعان فضای مجازی قائل هستند که باید این ابزارها آزاد باشند. از طرفی دغدغه‌مندانی هستند که قائلند باید در برابر این فناوری‌ها ایستادگی کرد و به صورت منطقی آن را ارائه کرد. اگر بخواهیم میان این دو نظریه جمع‌بندی کنیم باید عرض کنم اگر فضای مجازی به صورت کامل آزاد باشد اشتباه است و از سوی دیگر اگر بخواهیم شیوه سلبی در پیش بگیریم و آن را محدود کنیم کاری غیر ممکن و حتی خلاف عقل به شمار می‌آید چون وقتی سابقه محدودسازی شبکه‌های اجتماعی در ایران را دنبال می‌کنیم می‌بینیم دغدغه‌هایی که از این محدودسازی مورد نظر بوده است محقق نشده است.

راهکاری که اخلاق‌پژوهان برای این مسئله ارائه می‌دهند این است که ما فضای سایبر را سالم‌سازی کنیم آن هم به واسطه احیای ارزش‌ها و هنجارها و قواعد اخلاقی در فضای سایبر که می‌شود از آن به خودکنترلی اخلاقی یاد کرد تا اخلاق در این فضا حکمفرما شود. در خودکنترلی رفتار فعالین فضای سایبر اهمیت ویژه دارد و باید وظایف اخلاقی آنها را تبیین کنیم و تا زمانی که وظایف کاربران را تبیین نکنیم رفتار اخلاقی خواستن از کاربران کار غیر منطقی است. به این خاطر در این کرسی دنبال این هستیم ملزومات پایبندی به اخلاق در فضای سایبر را تبیین کنیم.

قبل از اینکه وارد بحث اصلی شوم ابتدا باید مبنا و رویکرد اخلاقی خودم را در مواجهه با فضای سایبر و فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی مشخص کنم. اگر رویکرد و مبنای اخلاقی خودمان را مشخص کنیم به واسطه این مبنا بستری برای تحلیل‌های اخلاقی فراهم خواهد شد. وقتی دیدگاه‌هایی که در این رابطه مطرح شده است را ملاحظه می‌کنیم سه رویکرد می‌توانیم پیدا کنیم؛ اولین رویکرد، رویکرد جمع‌نگرانه است که در آن تعامل فضای سایبر و ابزارهای فناوری اطلاعاتی و ارتباطاتی با دین و اخلاق ناسازگار تلقی می‌شود. صاحبان این نظریه قائل هستند امکان جمع میان دو حوزه دین و رسانه وجود ندارد چون این ابزارها ذات سکولار دارند.

در رویکرد ابزارگرایانه ابزارهای سایبری و فناوری اطلاعات به مثابه ابزار بی‌طرف تلقی می‌شوند. به عبارتی ابزارهای سایبری یک ابزار خنثی هستند که هم می‌توانند برای ترویج فضائل اخلاقی استفاده شوند و هم برای ترویج رذائل اخلاقی. رویکرد سوم رویکرد کارکردگرایانه است که نظریه حقیر به این نظر نزدیک است. در این رویکرد تکنولوژی‌های ارتباطی بر اساس کارکرد نهایی‌شان مورد ارزیابی دینی و ارزش‌داوری اخلاقی قرار می‌گیرند. در این نظریه ما با هر گونه رویکرد جمع‌نگرانه و همچنین تصور ذات ثابت برای فضای مجازی مخالفت داریم و می‌گوییم بد بودن یا خوب بودن فناوری نوین بر اساس کارکردش مشخص می‌شود.

ضمانت اجرای پایبندی به ارزش‌های اخلاقی در فضای مجازی

مطلب بعدی که باید اشاره شود این است چرا اخلاق اسلامی مورد توجه ما است. ما به اخلاق اسلامی قائل هستیم و از منابع اخلاق اسلامی این اصول اخلاقی را مشخص می‌کنیم. این امر به خاطر آثاری است که نگاه اسلامی دارد. حال باید پرسش شود که آن آثار چیست؟ یکی از آن آثار ضمانت اجرایی پایبندی به ارزش‌های اخلاقی است. در اخلاق فضای مجازی که یک فضای یله و رها است و هیچ‌کس نمی‌تواند نظارت کند آن چیزی که می‌تواند کاربران را پایبند به اجرای احکام اخلاقی کند اخلاق اسلامی است چون این افراد به خاطر اعتقاداتی که دارند به این مسائل توجه دارند و رفتار اخلاقی در فضای مجازی انجام می‌دهند.

دومین اثری که بر نگاه اخلاق اسلامی مترتب است نظارت درونی است. اساسا یکی از مشکلات فضای مجازی نظارت درونی است. اخلاق اسلامی در فضای سایبر بر یکسری مبانی استوار است که از جمله آنها نظاره‌گری خدای سبحان یا اعتقاد به معاد است. به واسطه این مبانی است که افراد مرتبط با فضای مجازی سعی می‌کنند فعالیت سایبری خودشان را اصلاح کنند.

مسئله بعدی که وجود دارد این است که ارزش‌های عام اخلاقی بر یکسری مبانی استوار هستند که آن مبانی مفصل هستند. آنچه در به دست آوردن این اصول اهمیت دارد مبنای ارزشمندی است چون ما معتقدیم ارزش‌های اخلاقی بر اساس مصالح و مفاسد واقعی که به دنبال دارند مشخص می‌شوند و مورد ارزش‌گذاری قرار می‌گیرند.

لزوم پرهیز از اضرار به غیر در فضای مجازی

از جمله اصول اخلاقی که باید در فضای مجازی مورد نظر قرار گیرد پرهیز از ضرر رسانی است. در روایات بیان شده مسلمان کسی است که دیگران از دست و زبان او در امان باشند. بر این اساس در دنیای سایبری هم کاربران فضای سایبر باید دست و زبان خودشان را کنترل کنند. این وظیفه اخلاقی در فضای مجازی خیلی می‌تواند خودنمایی کند. یک مثال برای ضرر رسانی عرض کنم. هفته گذشته در یکی از نرم‌افزارها اطلاعات میلیون‌ها کاربرد مورد سرقت قرار گرفت. در دنیای واقعی این اتفاق امکان‌پذیر نیست که اطلاعات خصوصی چند میلیون نفر هم‌زمان به سرقت برود. این کار مصداق ضرر رسانی به دیگران است. لذا اهمیت پرهیز از ضرر رسانی در فضای مجازی به مراتب از فضای حقیقی بیشتر است.

مورد دیگر حفظ حریم خصوصی در فضای سایبر است. یکی از کاربردی‌ترین اصول اخلاق فضای مجازی همین حفظ حریم خصوصی است. همانطور که در دنیای واقعی کسی نمی‌تواند وارد ملک دیگری شود در فضای مجازی هم همینطور است. نقض حریم خصوصی از جمله رذائل اخلاقی شایعی است که در دنیای سایبر محقق می‌شود و باید از آن پرهیز کرد. در آموزه‌های دینی مصادیق نهی از نقض حریم خصوصی زیاد وجود دارد از جمله اینکه پیامبر(ص) نهی کرد کسی از خانه همسایه خود اطلاع پیدا کند یا این حدیث شریف که می‌فرماید ملعون است کسی از خانه همسایه اطلاع پیدا کند.