میراث زنان از منظر قرآن

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محمدعلی انصاری صاحب تفسیر مشکاة و مفسر قرآن در نشست مجازی که امروز 3 دی‌ماه، در خصوص «میراث زنان» برگزار شد، اظهار کرد: بحث «ارث» از موضوعات مهمی در باب احکام فقهی زنان در قرآن کریم است. لذا پیش از بررسی آیات مربوطه، توجه به این نکته ضروری است که پیش از نزول قرآن، ارث و میراث در آن زمان مبنای خاصی داشت. یعنی در جاهلیت عرب ارث از والدین به کسی می‌رسید که بتواند شمشیر به‌دست بگیرد، به جنگ رفته و غنیمتی بیاورد؛ یعنی مبنای تقسیم ارث شمشیر به دست‌گرفتن و جنگیدن بود، بنابراین ارث برای کودکان و زنان که در این زمینه توانایی نداشتند، ممنوع بود. 

وی تصریح کرد: در شریعت حضرت موسی(ع) همسر مرد، جزو وارثان محسوب نمی‌شد و همچنین ارث زن و مرد در بسیاری از موارد همسان بود اما اسلام نگاهی ویژه و دقیق به این موضوع دارد. ابتدا به تثبیت جایگاه ارث زنان می‌پردازیم که خداوند در این باره در آیه ۷ سوره «نساء» فرموده است: «لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِيباً مَفْرُوضاً؛ برای مردان، از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان از خود بر جای می‌گذارند، سهمی است و برای زنان نيز، از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان می‌گذارند سهمی، خواه آن مال، كم باشد يا زياد. اين سهمی است تعيين شده و پرداختنی.» 

انصاری بیان کرد: خداوند برای تأکید بیشتر بر مسئله ارث زنان و اصلاح افکار عمومی در آیه 32 سوره مبارکه «نساء» هم چنین می‌فرماید: «وَ لاَ تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ وَ اسْأَلُوا اللهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللهَ کَانَ بِکُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيماً؛ برتري‌هايی را كه خداوند برای بعضی از شما بر بعضی ديگر قرار داده آرزو نكنيد، اين تفاوت‌های طبيعی و حقوقی، برای حفظ نظام زندگی شما و بر طبق عدالت است. ولی با اين حال،) مردان نصيبی از آنچه به‌دست می‌آورند دارند و زنان نيز نصيبی (و نبايد حقوق هيچ‌يك پايمال گردد) و از فضل (و رحمت و بركت) خدا، برای رفع تنگناها طلب كنيد و خداوند به هرچيز داناست.» 

صاحب تفسیر مشکاة در خصوص چگونگی تقسیم ارث از منظر قرآن، تصریح کرد: آیه 11 سوره «نساء» چگونگی تقسیم ارث را عنوان می‌کند و خداوند در آن می‌فرماید: «يُوصِيکُمُ اللهُ فِي أَوْلاَدِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ کُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ وَ إِنْ کَانَتْ وَاحِدَۀ فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کَانَ لَهُ إِخْوَۀ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّۀ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُکُمْ وَ أَبْنَاؤُکُمْ لاَ تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً فَرِيضَۀ مِنَ اللهِ إِنَّ اللهَ کَانَ عَلِيماً حَکِيماً؛ خداوند درباره فرزندانتان به شما سفارش می‌كند كه سهم (ميراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد و اگر فرزندان شما، (دو دختر و) بيش از دو دختر باشند، دو سوم ميراث از آن آن‌هاست و اگر يكی باشد، نيمی (از ميراث،) از آن اوست و برای هريك از پدر و مادر او، يك ششم ميراث است، اگر (ميت) فرزندی داشته باشد و اگر فرزندی نداشته باشد و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند، برای مادر او يك سوم است (و بقيه از آن پدر است) و اگر او برادرانی داشته باشد، مادرش يك ششم می‌برد (و پنج ششم باقيمانده، برای پدر است). (همه اين‌ها،) بعد از انجام وصيتی است كه او كرده، و بعد از ادای دين است. شما نمی‌دانيد پدران و مادران و فرزندانتان، كداميك برای شما سودمندترند، اين فريضه الهی است و خداوند دانا و حكيم است.» 

وی ادامه داد: آیه 12 سوره «نساء» ادامه بحث ماتَرَک را مطرح می‌نماید. این آیه ارتباط ارث زن و شوهر را با وجود فرزند و بدون وجود فرزند بیان می‌کند. دراین‌صورت، بحث یک‌هشتم، یک‌چهارم و گاه یک‌دوم به‌میان خواهد آمد. «وَ لَکُمْ نِصْفُ مَا تَرَکَ أَزْوَاجُکُمْ إِنْ لَمْ يَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّۀ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ يَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّۀ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَ إِنْ کَانَ رَجُلٌ يُورَثُ کَلاَلَۀ أَوِ امْرَأَۀ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کَانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّۀ يُوصَی بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّۀ مِنَ اللهِ وَ اللهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ‌؛ و برای شما، نصف ميراث زنانتان است، اگر آن‌ها فرزندی نداشته باشند و اگر فرزندی داشته باشند، يك چهارم از آن شماست پس از انجام وصيتی كه كرده‌اند و ادای دين (آن‌ها) و برای زنان شما يك چهارم ميراث شماست، اگر فرزندی نداشته باشيد و اگر برای شما فرزندی باشد، يك هشتم از آن آن‌هاست، بعد از انجام وصيتی كه كرده‌ايد و ادای دين و اگر مردی بوده باشد كه كلاله [خواهر يا برادر] از او ارث می‌برد يا زنی كه برادر يا خواهری دارد، سهم هركدام، يك ششم است (اگر برادران و خواهران مادری باشند) و اگر بيش از يك نفر باشند، آن‌ها در يك سوم شريكند، پس از انجام وصيتی كه شده و ادای دين به شرط آنكه (از طريق وصيت و اقرار به دين،) به آن‌ها ضرر نزند. اين سفارش خداست و خدا دانا و بردبار است.»

انصاری گفت: سه نوع ارث در اسلام دیده می‌شود، یا ارث به‌سبب نسبتی است که وجود دارد یا از راه سَبَبی است که به‌وجود می‌آید، مثل ازدواج یا تعهدی است که دو شخص در قبال انجام کار به یکدیگر می‌دهند که به این شیوه ارث‌بردن «وِلاء» می‌گویند. اگر ارث به علت نسبتی باشد، از سه گروه سخن به‌میان می‌آید: گروه اول، پدر و مادر و فرزندان؛ گروه دوم، در صورت نبود گروه اول، پدربزرگ و مادربزرگ و خواهر و برادر و گروه سوم، عمو، عمه، دایی و خاله. اما کسانی که از هم ارث می‌برند و با هر سه گروه مشترک‌اند و در هر وضعیتی بهره‌ای نصیبشان می‌شود، زن و شوهر هستند.

این مفسر قرآن بیان کرد: سرمايه‌ای که از ارث نصيب آدمی می‌شود، يکي از بهترين و پاک‌ترين اموال است، تا حدی که در شرع مقدس اسلام بر اين مال، حقوق شرعی تعلق نمی‌گيرد. لذا با این اوصاف قرآن کريم از مسلمانان می‌خواهد همان‌گونه که خداوند از طريق وضع قوانين پسنديده ارث سرمايه‌ای پاک به آنان روزی کرده است، دست خويش بگشايند و از بخل و طمع دوری گزينند و با بخشش قسمتی از ارث خویش را به نيازمندان و از جمله یتیمان، به دستور الهی جامه عمل بپوشانند. 

وی در خصوص پاسخ به این سؤال که آیا دو برابر بودن سهم ارث پسران نسبت به دختران عادلانه است؟ اظهار کرد: نخستین پاسخ به این پرسش آن است که به طور کلی در اسلام، امتیازات مادی ملاک و معیار فضیلت و برتری آدمیان نیست و در منطق اسلام هرگز فضیلت و شخصیت انسان‌ها بر اساس بهره‌مندی آنان از اموال و سرمایه‌ها عیارسنجی نمی‌شود. همچنین دومین نکته‌ آن است که در قواعد تقسیم ارث در اسلام در بسیاری از مواقع، زن و مرد از حقوق مساوی برخوردارند، نظیر بسیاری از فروض ارث پدر و مادر. حتی گاه در مواردی ارث دختران فزون‌تر از میراث پسران است، مانند جایی که وارثان، نوادگان متوفا باشند، دختری که نوه پسری است دوبرابر پسری ارث می‌برد که نوه دختری است. بنابراین دوبرابری ارث پسر نسبت به دختر، قانونی فراگیر نیست و گاه خلاف آن مشاهده می‌شود.

انصاری افزود: سومین نکته اینکه در نظام اقتصادی اسلام، تکلیف و وظیفه مردان، به طور عمده فزون‌تر از زنان است و در مجموعه چارچوب مالی‌ای که اسلام طراحی کرده است، مردان مکلف به وظایفی هستند که بر دوش زنان نیست. یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این موضوع آن است که نفقه و تأمین هزینه زندگی، در اسلام بر عهده مردان است و زنان هیچ مسئولیتی در تهیه و تثبیت و تأمین بودجه زندگی ندارند. پس بدین ترتیب، توازن حق و تکلیف در این جهت در اسلام به‌خوبی رعایت شده است.