بایدها و نبایدهای روایت تاریخی در فضای مجازی

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ نشست تخصصی «فضای مجازی و تاریخ؛ فرصت‌ها و تهدیدها» با همکاری انجمن ایرانی تاریخ، صبح سه‌شنبه ۱۶ آبان با حضور سعید میرمحمدصادق، پژوهشگر تاریخ، حسین حسنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات ویدا همراز، عضو هیئت‌علمی دانشگاه صداوسیما برگزار شد.

حسین حسنی، استادیار گروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده ارتباطات درباره رسانه و تاریخ گفت: مطالعاتی که در این حوزه انجام می‌شود یا تاریخ رسانه‌ها و یا تاریخ در رسانه‌هاست و در ایران نیز در  این دو حوزه، مطالعاتی انجام شده است، اما اگر نگاهی به خارج از کشور داشته باشیم، دپارتمان‌هایی که درباره رسانه کار می‌کنند، بسیار غنی هستند، چراکه انتشار دانشنامه رسانه یکی از این فعالیت‌های غنی و محتوایی است که در سال ۲۰۰۸ منتشر شده و به ژانر‌های گوناگون رسانه از جمله تاریخ رسانه پرداخته است. 

وی افزود: در ایران بحث تاریخ ارتباطات و تاریخ رسانه متفاوت بوده و البته بسیار نحیف هستند و به نظر می‌رسد پژوهشگران تمایلی به این زمینه موضوعی نداشته‌اند. در بحث تاریخ رسانه شاهدیم که درباره تاریخ رادیو چندین کتاب منتشر شده است و یا آثار خوب و قابل توجهی در حوزه تاریخ مطبوعات و تاریخ سینمای ایران انتشار یافته است. اما در حوزه تاریخ تلویزیون آثار محدود بوده و در حوزه فضای مجازی نیز با وجود اینکه اینترنت از سال ۱۳۶۹ وارد ایران شده، اما کار مناسبی در این زمینه منتشر نشده است.

حسنی با اشاره به اینکه در حوزه تاریخ در رسانه نیز پژوهش چندانی انجام نشده است، بیان کرد: واقعیت این است که وقتی تاریخ در بستر رسانه‌های جمعی به ما منتقل می‌شود، یکسری دروازه‌بانی، ویراستاری و سردبیری روی آن انجام می‌شود و یا با فکت‌های تاریخی در این زمینه مواجه هستیم که، چون یکسری افراد این محتوا را تولید می‌کنند، پایبندی چندانی به قوانین تاریخی ندارند.

فضای مجازی ما در اختیار امریکایی‌هاست 

وی ادامه داد: وقتی از فضای مجازی صحبت می‌کنیم، از عصر شبکه‌های اجتماعی گذر می‌کنیم و به رسانه‌های اجتماعی می‌رسیم و در این راستا با محتوای کاربرساخته مواجه هستیم. باید بدانیم که در این راستا فقط اساتید تاریخ و نهاد‌های تاریخی نیستند که محتوا در اختیار دیگران قرار می‌دهند و در این فضا با اشتراک‌گذاری تاریخی روبرو هستیم. از طرفی هم انبوه کاربران با انگیزه‌ها و دلایل گوناگون به اشتراگ‌گذاری محتوای تاریخی می‌پردازند و به نظر می‌رسد نهاد‌ها و مورخان در این فضا کمتر دیده می‌شوند و وقتی بعد تصویری بودن اینستاگرام غلبه می‌کند، سعی می‌کنند نیت‌ها و انگیزه‌های خود را ارائه دهند. بنابراین بیش از ۸۰ درصد تعاملات، در بستر رسانه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های رسانه‌ای هستند که تحت سلطه کشور امریکا هستند و ما خودمان پلتفرم بومی نداریم و فضای مجازی ما در اختیار امریکایی‌هاست و آن‌ها هم نظارتی در رابطه با محتوا ندارند.

این استادیار گروه مطالعات فضای مجازی درباره اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده تاریخی در رسانه‌های اجتماعی گفت: پلتفرم‌های بزرگ که بر فضای مجازی ما سیطره دارند، در سازوکار‌های خود برخی اطلاعات را براساس سیاست خود غربال می‌کنند، یعنی برخی را حذف و برخی دیگر را حفظ می‌کنند و درباره صحت‌سنجی داده‌های تاریخی هیچ سازوکاری پیش‌بینی نکرده‌اند. 

وی با اشاره به کم بودن سواد تاریخی و فضای مجازی ادامه داد: نهاد‌هایی مانند مرکز اسناد انقلاب اسلامی و ... باید در این زمینه فعالیت کنند و منجر به انتقال سواد تاریخی شوند.

فرصت‌های فضای مجازی

سعید میرمحمدصادق، پژوهشگر تاریخ در ادامه این نشست گفت: در دهه ۸۰ از سده ۲۰ اصطلاح فضای سایبر یا مجازی شکل گرفت و این بیشتر برای فضای دیجیتال بود و سپس وارد ادبیات شد. در واقع یک فناوری است که فاقد سلسله مراتب از پیش تعیین شده بوده و فضای دوم تلقی می‌شود که بسیاری از قابلیت‌های جهان فیزیکی را در خود هضم و شبکه تراکنش یا پودمان را ایجاد کرده است و این شبکه در بستر اینترنت فعال بوده و برای قدم زدن در فضای مجازی نیاز به کفش اینترنت است. تا پیش از شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی، وبلاگ‌ها و سایت‌ها زمینه انتشار مطالب و محتوا بود.

وی افزود: این نقش زدن در فضای مجازی در حالی است که بسیاری از کاربران بی‌اطلاع از سواد آن هستند و امروز سواد ارتباطی، مالی، رسانه‌ای و ... جزء قلمرو سواد‌های امروزه بوده و امروز نیاز به همه این سواد‌ها است و در شبکه‌های اجتماعی نیاز به سواد‌های تخصصی‌تر است، یعنی هم دانای محتوا باشیم و هم بتوانیم از تکنولوژی‌ها بهره ببریم.

میرمحمدصادق با اشاره به فضای مجازی و تاریخ گفت: در حوزه دانش تاریخ در بستر شبکه‌های اجتماعی شاهد فعالیت‌های گوناگون سازمانی، فردی، ایدئولوژیکی، سرگرمی، اطلاع‌رسانی و ... هستیم، روایت‌بخشی از زندگی بشر از آغاز تاکنون بوده است. روایت‌هایی که از کتیبه‌ها، کتاب، مطبوعات و ... نسل اول رسانه بودند و با شکل‌گیری رادیو و تلویزیون صدا و تصویر هم به کمک روایت آمد و ارتباط کاربر و گیرنده یک‌سویه بوده و با شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی و اینترنت شاهد ارتباطات دوسویه هستیم.

این پژوهشگر با اشاره به نحوه روایتگری در فضای مجازی تصریح کرد: اینکه در فضای مجازی چگونه و با چه بیانی روایت کنیم، مهم است. باید دید راوی کیست، از لحاظ بوم‌شناسی از چه خاستگاه قومی و نحوه بیان روایت برخوردار است و در چه زمانی روایت می‌کند و همچنین نگاه خاصش اهمیت دارد. اینکه آیا درصدد قهرمان‌سازی است و یا نگاه مخدوش‌کننده به اخبار دارد یا خیر، باید مورد توجه قرار گیرد.

وی ادامه داد: با توجه به گستره تاریخ، با تنوع فرهنگ، زبان و اندیشه هم مواجه هستیم و نحوه پرداخت آن مهم است؛ چراکه تنوع فرهنگی در یک قلمرو سیاسی در نشر روایت‌ها از یک موضوع، متفاوت است، پس تسلط به دانش و بستر‌های آن واجب اول است و شناخت از دانش فضای مجازی آن نیز اهمیت دارد. قالب‌های تولید محتوا و برنامه و اینکه برای چه کسی محتوا تولید می‌کند، حائز اهمیت است. برای مثال، زبان رادیو از تلویزیون و زبان سوژه متفاوت است، همچنین نامگذاری برنامه‌ها در فضای مجازی باید کوتاه و اثرگذار باشد و به زبان بدن و صدای مناسب هم توجه کرد و از بستر‌های پخش که در فضای مجازی وجود دارد، آگاه شد.

میرمحمدصادق با اشاره به اهمیت شیوه پرداخت در رسانه به تصویرسازی از موضوع و مفهوم تأکید کرد و گفت: برخلاف کتاب، مخاطب ما در فضای مجازی عام است و با روایت‌های مفهومی‌تر مواجه هستیم و آنچه امروزه دیده می‌شود، متن‌خوانی و خبرخوانی است. آنچه فضای مجازی به عنوان فرصت قلمداد می‌شود، می‌توان به استفاده ارزان از اپلیکیشن‌ها؛ دسترسی به منابع مکتوب در کمترین زمان ممکن، دسترس بودن دانش‌های مکمل در بستر اینترنت، انتشار حداکثری، مخاطب گسترده در بستر جغرافیای جهانی، قابلیت پرداختن به تاریخ اکنون، آموزش گسترده موضوعات با بهره‌گیری از اساتید مجرب اشاره کرد. 

تهدید‌های فضای مجازی

میرمحمدصادق با اشاره به تهدید‌های فضای مجازی بیان کرد: ناآشنایی با نرم‌افزار‌ها و اپلیکیشن‌ها، ناآشنایی با دانش و کارکرد صدا و تصویر، ناآشنایی با استعاره و نشانه‌شناسی، رسمی‌سازی تاریخ، ناآشنایی با علوم تاریخی(هر کسی نمی‌تواند تاریخ‌نگار باشد)، تأثیرگذاری فرهنگی و قومی و ... در بیان تاریخ در فضای مجازی، تأثیرگذاری و بهره‌برداری سیاسی از تاریخ، نگاه‌های متفاوت از درون و بیرون به رخداد‌های اکنون، اسطوره‌سازی و قهرمان‌سازی در رسانه، مخاطب‌مداری از جمله این تهدیدهای فضای مجازی به شمار می‌رود.

این پژوهشگر یادآور شد: امروز با مخاطب چشم و گوش بسته مواجه نیستید، با مخاطب هوشمند در ارتباط هستید و روایت نادرست باعث می‌شود، مخاطبان را از دست بدهیم؛ چرا که اغلب مخاطبان به بسیاری از اسناد دسترسی دارند؛ بنابراین تولیدکننده محتوا باید توجه لازم را در این زمینه داشته باشد.