آشنایی با آیین‌های سنتی عزای حسینی در فارس

به گزارش ایکنا از فارس، زیر سایه قریب یک هزار و ۱۴۰۰ بقعه امامزاده و همچنین حرم مطهر احمدبن موسی شاهچراغ(ع) به عنوان نگینی درخشان در پهنه جغرافیای جنوب ایران، عزادارای سید و سالار شهیدان امام حسین(ع) از دیرباز با قدمتی بیش از پنج قرن در جای جای استان پهناور فارس در فرهنگ دینی مردم نهادینه شده است به طوری که هر ساله مردم این دیار با برگزاری آیین‌های مذهبی سنتی خود، به سوگ شهادت مظلومانه پیشوای سوم شیعیان و شهدای دشت کربلا می‌نشینند.

در کنار برپایی مراسم عزاداری، مردم فارس با سیاه‌پوش کردن بقاع متبرکه، بازار، میادین اصلی شهر، تکیه‌ها، نصب پرچم بر سردر خانه‌ها به پیشواز محرم می‌روند و عشق و ارادت خود را به خاندان نبوت و امامت ابراز می‌کنند.

طی ایام دهه اول محرم حرکت دسته‌جات زنجیرزنی و سینه‌زنی با صدای طبل همراه با علم و کتل به سمت بقاع متبرکه در نقاط مختلف استان فارس انجام می‌شود که این حرکت در شهر شیراز با محوریت حرم مطهر حضرت شاهچراغ(ع) و حضرت سیدعلاءالدین حسین(ع) انجام می‌شود. چنین اقداماتی این ندا را فریاد می‌زند که این شهر زنده به نام حسین(ع) است.

در نخستین روز جمعه ماه محرم هر سال، مادران استان فارسی فرزندان شش ماهه خود را لباس سبز می‌پوشانند تا با حضور در بقاع متبرکه، حسینیه‌ها، مساجد و تکایا همصدا با رباب برای شیرخوارگان حسینی لالایی بخوانند و در آخر فرزند خود را نذر امام زمان(عج) کنند.

وعاظ و سخنرانان هیئت‌های مذهبی نیز طی این ایام به بیان فلسفه قیام عاشورا و مکتب امام حسین(ع) می‌پردازند و شاید بتوان گفت که بیان ویژگی‌های نهضت عاشورا نظیر آزادگی، مردانگی و غیرت از نفس مسیحایی علمای این سرزمین بود که فارس به خصوص شهر شیراز را به عنوان یکی از مراکز اصلی مبارزان انقلابی برای رودرویی با نظام طاغوتی شاهنشاهی تبدیل کرد.

تاسیس نخستین هیئت در شیراز با هدف مبارزه با ظلم 

حزب برادران و اولین هیئت مذهبی شیراز را مرحوم آیت‌الله سیدنورالدین حسینی‌الهاشمی شیرازی بنیان گذاشت و تأسیس این را باید با توجه به مختصات مذهبی شخصیت سیدنورالدین، اقدامی مذهبی ـ سیاسی دانست که با هدف ایجاد سد دفاعی در مقابل توده‌ای‌ها صورت گرفت و تأسیس نخستین هیئت‌های مذهبی پیوسته به حزب برادران به سال ۱۳۰۸ بازمی‌گردد.

این هیئت‌ها شامل سه هیئت فدائیان ابوالفضل، محمدی و جعفر بن محمد بودند که پس از تأسیس حزب به‌ترتیب به‌عنوان حوزه‌های دو، یک و پنج حزب درآمدند و اولین حرکت آشکار خود را در ۸ خرداد ۱۳۱۱ برابر با عاشورا به توصیه آیت‌الله حسینی‌الهاشمی انجام دادند و با تهیه پرچم و علائم سوگواری در میان مردم حاضر شدند.

آیت‌الله العظمی سیدنورالدین حسینی الهاشمی بر فراز منبر و در حال سخنرانی برای جمعی از مردم شیراز

اصالت دلدادگی مردم فارس به اباعبدالله(ع) منجر به ثبت آیین‌های عزاداری محرمی ۹ شهرستان این استان نظیر عم کبار و تعزیه در خرم‌بید، آیین‌های چارچوگردانی و چک چکو در استهبان، آیین خیمه‌های برافراشته و تعزیه در زرقان، تعزیه در صحرا رود فسا، مراسم عاشورا در روستای دوان کازرون، تعزیه در مرودشت، مراسم پرچم سرخ حسینی در فورگ داراب، مراسم عزاداری در لار و مراسم سینه‌زنی قطاری شهر شیراز در فهرست آثار معنوی کشور به‌عنوان آثار ناملموس شده است که قدمت بعضی از آن‌ها به ۵۰۰ سال نیز می‌رسد. در ادامه این گزارش به برخی از این آیین‌ها اشاره می‌کنیم.

آیین چک‌چکو و چارچوگردانی

مردم استهبان در آیینی به نام چک چکو و چارچوگردانی با حضور در امامزاده پیرمراد(ع) برای اجرای شکلی نمادین از اتفاقاتی را که در عصر عاشورا برای امام حسین(ع) و یاران باوفایشان رخ داد، به‌صورت دایره حلقه می‌زنند و در دستانشان دو قطعه چوب یا سنگ می‌گیرند و با نوحه‌خوان همنوایی می‌کنند و قطعات چوب و سنگ را به هم می‌زنند که صدایی که از این حرکت به گوش می‌رسد نمادی از صدای سم اسبان و برخورد شمشیرها در عصر عاشوراست.

آیین چک‌چکو هر چند این آیین قدمتی ۲۰۰ ساله دارد اما هر سال با شور و حرارتی خاص توسط نوجوانان، جوانان و بزرگ‌سالان محله‌ها با تجمع در میدان اصلی شهر برگزار می‌شود.

آیین چارچو (نخل‌گردانی)

آیین سنتی چارچوگردانی شب عاشورا در حسینیه محله اَهر استهبان برگزار می‌شود. چارچو از اتاقکی چوبی با کف مستطیلی تشکیل و بدنه آن از شیشه پوشیده شده است. در این مراسم از ابتدای شب دسته‌های عزادار، زنجیرزن و سینه‌زن به حسینیه محل چارچوگردانی می‌روند.

معمولاً این عزاداری‌ها با سینه‌زنی دایره شکل آغاز شده و پس‌ از آن گروهی از جوانان درحالی‌که بر سر می‌زنند، با تکرار نوحه ای ۱۶ نفر از جوانان چهار طرف چارچو را بلند می‌کنند و وسط میدان می‌چرخانند. پس از سه بار چرخش، چارچو را به‌جای خود در ساختمان حسینیه منتقل می‌کنند که تا سال دیگر در همان‌جا باقی می‌ماند.

عزاداری در روستای تاریخی دوان کازرون

اهالی روستای دوان کازرون نیز هر سال به یاد عاشورای حسینی مراسم ویژه‌ای به‌جا می‌آورند که قابل‌توجه است که در این آیین، آن‌ها تمام کوچه‌ها را غبارروبی و محل‌های عزاداری را سیاه‌پوش می‌کنند که در دوان دو محله وجود دارد که محله پایین و بالا نامیده می‌شود.

سینه‌زنی از شب هفتم محرم آغاز شده و گروه سنج و دمام‌زن در محل تجمع شروع به نواختن می‌کنند تا مردم محله پایین در میدان کنار بقعه شاه سلیمان و مردم محله بالا در میدان کنار مسجد جامع دوان جمع می‌شوند.

محل تجمع عزاداران، میدانی است که وسط آن را سه دایره متحدالمرکز به فاصله چند متر تشکیل می‌دهد و دایره کوچک‌تر که در مرکز قرارگرفته محل سینه‌زنی کودکان، دایره دوم محل سینه‌زنی جوانان و دایره سوم که بزرگ‌تر است به بزرگان و ریش‌سفیدان اختصاص دارد و در این مراسم یک نفر تک‌خوان اشعار مراثی است و بقیه به او جواب می‌دهند.

تعزیه صحرا رود فسا

یکی از بزرگ‌ترین تعزیه‌های کشور در صحرا رود شهرستان فسا اجرا می‌شود که این نمایش از آیین‌های عاشورا بوده و بسیاری مناطق فارس از جمله لامرد، فسا، زرقان و شیراز شاهد اجرای تعزیه‌های بزرگ در سالیان طولانی بوده است. برخی قدمت مجالس شبیه‌خوانی در شهرستان فسا را با توجه به آثار باقی‌مانده، به بیش از ۲۰۰ سال تخمین زده‌اند.

عم کبار در خرم‌بید

مراسم عباس‌خواهی در زبان محلی عم کبار نام دارد که با قدمت بیش از ۱۵۰ ساله در شهرستان خرم‌بید اجرا می‌شود و یکی از باشکوه‌ترین مراسم در شمال استان فارس است. واژه عم کبار که در واقع غم کویار است بنا بر اعتقاد عوام، خطاب به حضرت زینب(س) و منظور از یار، یار حضرت امام حسین(ع) یعنی حضرت ابوالفضل العباس(ع) است.

در این مراسم علم‌هایی از مناطق مختلف شهرستان به مسجد جامع شهر آورده می‌شود و عزاداران اشعار خود را می‌خوانند و یک نفر در وسط ایستاده و چند نفر دور علم حلقه می‌زنند و با حرکاتی خاص و خواندن اشعار مذهبی، به‌صورت گروهی دور علم می‌چرخند.

برافراشتن خیمه در زرقان

در شهرستان زرقان برافراشتن بیرق و چادرهای عزا، آیینی است که باسابقه چند صد ساله در فهرست ملی ثبت‌ شده است و ۲۷ ذی‌الحجه مردم در حسینیه این شهر با برافراشتن چادرهای بزرگ به پیشواز محرم می‌روند.

سینه‌زنی قطاری مردم شیراز

نوعی سینه‌زنی خاص در شهر شیراز به عنوان سومین حرم اهل بیت(ع) در ایران اسلامی به نام قطاری وجود دارد که این نوع عزاداری به‌صورت دسته‌جمعی اجرا می‌شود و مسیر حرکت عزاداران دایره‌ای حلزونی و پیچ‌درپیچ است.

عزاداری قطاری در ماه محرم در چند مسجد و حسینیه شیراز همچنان برگزار می‌شود و با اجرای حلزونی این سینه‌زنی، ابتدا عزاداران می‌ایستند، دو گام برمی‌دارند و بر سینه می‌زنند و می‌گویند حَسیِن که البته همان حسین است پس‌ از آن در نیمه سینه‌زنی نفرات اول به نفرات آخر می‌رسند و چون به شکل حلزونی حرکت می‌کنند به رأس که رسید سینه‌زنی تمام می‌شود که این نوع سینه‌زنی اکنون در مسجد بغدادی در سردزک شیراز برگزار می‌شود.

سینه‌زنی سنتی لارستانی‌ها

 عزاداری سنتی و سینه‌زنی مردم لارستان از جمله آیین‌های سنتی و با قدمتی که ریشه در فرهنگ و تاریخ و تمدن جنوب فارس دارد و این آیین که با زمزمه نوحه‌های جان‌سوز همراه است هر سال در حسینیه‌ها و تکایای این دیار کهن به شکل آیینی برگزار می‌شود.

عزاداری محرم در لارستان غالباً در مناطق مختلف بنا بر ویژگی‌های اقلیمی، فرهنگی و یا جغرافیایی، متکثر و متنوع خواهد بود و در بعضی مناطق دسته‌های سینه‌زنی ایستا و بی‌حرکت و در بعضی دیگر متحرک و درحرکت هستند، بعضی جاها ریتم ضربه به سینه، تخت است و بعضی جاها رقصان و مواج، در شهر لار که سینه‌زنی‌اش به‌عنوان نمونه کلی سینه‌زنی سنتی لارستان شناخته می‌شود، قریب به ۱۰ محله در قالب دو دسته جداگانه در مسیری مشخص حرکت و در یک مکان مشخص مراسم ختم را برگزار می‌کنند.

مراسم پرچم در فورگ داراب

در این مراسم سنتی و آیینی مردم شهر دوبرجی بخش فورگ بر اساس رسم دیرینه بیرق عزا را با چاووشی خوانی و نوحه‌سرایی روی پشت‌بام مهدیه شهر نصب می‌کنند و به استقبال ماه محرم خواهند رفت.

چاووش‌خوانی اول محرم در سوریان بوانات

یکی از آیین‌های قدیمی و سنتی در پاسداشت آغاز ماه محرم، چاووش‌خوانی است و در اقدامی یکپارچه، چاوش‌خوانان و پیر غلامان منطقه از سه مسجد امام حسین(ع)، مسجد صاحب‌الزمان(عج) و مسجد جامع به‌طرف حسینیه امام صادق(ع) شهرستان بوانات حرکت و در بین راه به گروهی از چاوش‌خوانان و همراهان که به‌عنوان سفیران محرم هستند با چاوشی‌خوانی و اهدای بیرق مشکی به اهالی و بازاریان برای نصب در سر در منازل و مغازه‌ها، خبر از شروع ماه محرم و عزای حسینی می‌دهند و به آنان می‌پیوندند.

نکته آخر اینکه، مردم فارس در کنار داشتن فرهنگ و تمدنی غنی از حدود 5 قرن گذشته در آیین های خود، هر ساله در ایام ماه محرم و صفر به خصوص در روزهای تاسوعا و عاشورا با برگزاری مراسم عزاداری در تمامی نقاط شهری و روستایی از جنوبی‌ترین تا شمالی‌ترین نقطه، عشق خود را به امام حسین(ع) و خاندان عصمت و نبوت به نمایش می‌گذارند.