حضرت معصومه(س) هویت دختران را دور از سطحی‌نگری ترسیم کرد
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه دختران در سپهر تاریخ، هویت‌های متفاوتی کسب کرده‌اند، گفت: شاخصه‌های متعالی در هویت‌های دخترانه، ظرفیت تبدیل‌شدن به شاخصه هویت‌های جمعی را دارا هستند و می‌توانند حتی به مثابه نماد فرهنگ یک ملت محسوب شوند.
حضرت معصومه(س) از جمله فرزندان ائمه(ع) است که اینگونه مورد توجه سه امام حاضر در عصر خویش بوده است، این جایگاه والا تا جایی است که پدر بزرگوارشان، امام کاظم(ع)، مردم را برای برآورده شدن حاجات دنیوی و دینی به ایشان ارجاع می‌دادند و از برادر بزرگوارشان، امام رضا(ع) هم منقول است که هر کسی مرقد این بانو را در قم با معرفت زیارت کند بهشت بر او واجب است.
در روزی که به عنوان روز میلاد حضرت معصومه(س) تعیین شده است و برای تبیین بیشتر ویژگی‌ها و آشنایی با ابعاد شخصیت آن بانوی گرامی، خبرنگار ایکنا گفت‌وگویی با مرضیه محصص، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی انجام داده است که می‌خوانید.
ایکناـ روز میلاد حضرت معصومه(س)، روز دختر نامگذاری شده است تا فرصتی برای بازیابی هویت دختران جامعه باشد، نگاه شما به این موضوع چیست؟
اصطلاح هویت دربردارنده دو مفهوم «همسانی» و «تفاوت» است. گرچه این دو معنا متضادند ولی به دو جنبه اصلی هویت معطوفند. به بیان دیگر، هویت یعنی یکسان بودن در ماهیت و در عین‌حال یگانه و منفرد بودن. هویت نشانگر نیازی همگانی به درک خود به عنوان فردی است که به رغم داشتن موارد مشترک با دیگران، از آنها جداست. این فرآیند مشخص می‌کند که شخص، از لحاظ فردی و اجتماعی کیست و چه جایگاهی دارد. در واقع هویت، مجموع نگرش‌ها، ویژگی‌ها و روحیاتی است که یک شخص را از دیگران متمایز می‌کند.
تبیین هویت دخترانه حضرت معصومه(س) در سالروز میلاد ایشان، می‌تواند بسیار الهام‌بخش باشد و زمینه اسوه‌پذیری از ایشان را برای همگان فراهم آورد و زیباترین، افتخاربخش‌ترین و متعالی‌ترین شاخصه‌ها را عیان کند. دختر امام موسی کاظم(ع)، دختر شریف‌ترین خاندان و میراث‌دار خلق و خوی صالحان از جانب برادر مکرمشان حضرت رضا(ع) ملقب به معصومه شده بودند، عصمت به معنای پیراستگی از خطا و اشتباه است.
توجه به این نکته ضروری است که هویت معصومان از یک سو دربردارنده آن دسته از ویژگی‌های خاص است که از موهبت‌های الهی ناشی شده و جزء خصوصیات منحصر به‌فرد ایشان است و از سوی دیگر دربردارنده هزاران عرصه انسانی است که با همگان مشترک است. هر چند اختلاف مراتب در این باره، قابل انکار نیست.
ایکناـ دایره و دامنه این عصمت تا کجاست؟ و آیا عصمت افرادی چون حضرت معصومه(س) از سنخ عصمت اصطلاحی است؟
علما معنای اصطلاحی عصمت را نوعی موهبت خاص خداوند ناظر بر مصونیت دائمی از ارتکاب خطا و گناه می‌دانند. البته مسئله عصمت عمدتا درباره پیامبران و امامان مطرح می‌شود زیرا عصمت در آنان شرط امامت و نبوت است و آن ذوات مقدس در جایگاه حجت الهی، اگر مرتکب خطا و گناه شوند، احتمال خطا و گناه در دیگر موضوعات نیز درباره آنها رواست و نقض غرض الهی رخ می‌دهد. در خصوص عصمت حضرت معصومه(س)، این نکته شایان توجه است که راه‌یابی به درجات معنوی برای اولیاء الهی نیز میسر است.
اولیاء الهی نیز به موجب علم، خویشتنداری، بندگی راستین خداوند، در مواجهه با گناهان از هتک حرمت بندگی پرهیز می‌کنند. به تعبیر دیگر عصمت در اولیاء الهی، مولود یک باور عمیق، حسن انتخاب در اعمال و نیات و تهذیب نفس است. از این جهت حضرت معصومه(س) با توجه همیشگی به عظمت مقام ربوبی و درک پلیدی گناه، درجه بالایی از کنترل نفس را داشته‌اند و بنا بر فرموده امام رضا(ع) به «معصومه» نامدار شدند.
ایکناـ جلوه‌هایی از این هویت را که درباره‌اش حرف زدید در شخصیت آن بانوی مکرمه توصیف می‌کنید؟
از جمله خصوصیاتی که هویت دخترانه حضرت معصومه(س) را تشکیل داده، این است که ایشان در جمع خانواده خویش، شخصیتی معنوی و تاثیرگذار بوده‌اند تا بدانجا که لقب «فاطمه کبری» به ایشان داده شده است. این نکته مهم جای تردید باقی نمی‌گذارد که در سیر و سلوک معنوی و دستیابی به مقامات عالی، رجحان و برتری بین دختران و پسران وجود ندارد و جوهره انسانی مشترک، استعداد ویژه‌ای را در به ظهور‌رسانی صفات الهی داراست.
خصوصیت دیگر ایشان که به مثابه هویت دخترانه ایشان محسوب می‌شود، ویژگی تلاشگری و احساس مسئولیت است. روحیه مسئولیت‌پذیری، دختران را تبدیل به کنشگرانی فعال و مبتکر می‌کند. در زندگانی پر فراز و نشیب حضرت معصومه، ایشان در مقابل تهدیدها و فشارهای حکومت ظالم علیه خاندان اهل بیت(ع) علاوه بر فعالیت‌های علمی و روایی و بیان احادیث شیعه در خصوص غدیر خم و ولایت و امامت، در حرکتی سیاسی، اجتماعی همراه برادران خویش به عرصه مبارزه وارد شدند و هجرت را به عنوان عامل اعتراض به وضعیت موجود و حکومت وقت برگزیدند.
لذا حضرت معصومه در حساس‌ترین موقعیت‌ها و بزنگاه‌های تاریخ اهل بیت(ع)، مسئولیت هدایت‌بخشی اذهان را بر عهده داشتند، ایشان شیدای شمع امامت بودند و در همراهی با ولایت برخاستند. صلابت، قاطعیت و درایت حضرت معصومه(س) سبب شد با یادآوری واقعه غدیر به همگان در حرکتی سیاسی اجتماعی، همراه برادران خویش به عرصه مبارزه وارد شوند و هجرت را به عنوان عامل اعتراض به وضعیت موجود و حکومت خشونت‌طلب و فتنه‌افروز وقت برگزینند.
اگر قدری ژرف در روایت‌های نقل شده از حضرت معصومه(س) در تراث دینی بنگریم، هویدا می‌شود که وارستگی و پارسایی این دختر والا مقام، زمینه‌ساز آن شد که مردمان در غفلت خفته را به تکاپو فراخواند و غصب ظالمانه ولایت را برنتابند و بدین‌سان عصاره مجاهدت‌های صالحان پیش از خویش و تلاش‌های جان‌فرسای نبوی را پاس داشتند.
هویت دخترانه حضرت معصومه(س) از پرتگاه مهیب سطحی‌نگری‌ها، خوش‌باوری‌ها و مظاهر انحطاط و تباهی بسی فاصله دارد و از این رهگذر الگویی فراجنسیتی و فرازمانی محسوب می‌شود، لذا این شاخصه‌های فکری و فرهنگی برای همگان قابل بهره‌برداری است.
بر این اساس می‌توان گفت هر چند دختران در سپهر تاریخ، هویت‌های متفاوتی کسب کرده‌اند، ولی شاخصه‌های متعالی در هویت‌های دخترانه، ظرفیت تبدیل‌شدن به شاخصه هویت‌های جمعی را دارا هستند و می‌توانند حتی به مثابه نماد فرهنگ یک ملت محسوب شوند.
ایکناـ مصادیق خوش‌باوری و سطحی‌نگری به نظر حضرت‌عالی در دوره معاصر چیست؟
خوش‌باوری و سطحی‌نگری دو وصفی است که بنده از رهگذر مطالعه تاریخ ذهنیت معاصر زندگانی حضرت معصومه(س)، به عنوان مشخصه دیگر دختران آن دوران برداشت کرده‌ام. در آن دوره هنوز فقدان هویت اجتماعی دختران و زنان مسئله رایجی است و مناسبات اجتماعی و اقتصادی سبب شده بود، عموم دختران نقشی در حاشیه داشته باشند و به بهبود جایگاه خود چندان علاقه‌ای نشان نمی‌دادند. این دو خصلت در حوزه‌های گوناگون اجتماعی و در هر دوره‌ای، مصادیق خاص خود را دارد. پیروی از بدعت‌ها و ناهنجاری‌ها، جابجایی ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها، تاثیرپذیری از شایعات و ارتکاب جرائم و رفتارهای ضد اخلاقی، پوچ‌گرایی، کج‌اندیشی، مصرف‌زدگی و ... از مصادیق این دو وصف در جهان معاصر محسوب می‌شوند.
ایکناـ کنشگری آن بانو در دوره خود اقتضائات آن زمانه را داشت امروز مصادیق بارز کنشگری فعالانه دختران مبتنی بر دینداری چیست؟
در دروان معاصر به نظر می‌آید توجه به سیمای باطنی، قدری رنگ باخته است. پرورش فضایل اخلاقی یکی از مهمترین ملزومات اصلاح جامعه است و به عبارت دیگر شروع هر تحولی در اجتماع مستلزم تحولی در قلب‌ها و اندیشه‌هاست. البته این مهم تنها اختصاص به دختران ندارد و اصلی همگانی است. اما دومین موضوع مهم، توجه به اجتماع کوچک خانواده است؛ مسئولیت‌پذیری نسبت به پدر، مادر، خواهر و برادر و تلاش برای ایجاد محیطی آرام، ایمن و صمیمی.
نقش‌آفرینی دختران در رشد علمی جامعه و همچنین آمادگی برای پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی نیز از جمله مهمترین، مصادیق کنشگری دختران متناسب با اقتضائات امروزی است. توجه و تخصیص زمان برای این موضوع، سامانه هویتی دختران را به نحو مطلوبی ارتقاء خواهد داد. البته این موضوع مستلزم هوشمندی دختران در انتخاب نقش‌های اثرگذار در توسعه اجتماعی و فرهنگی است.
به نظر بنده نوع نگرش دختران به حضور اجتماعی، تعیین‌کننده کیفیت حضور آنان خواهد بود. درک این حقیقت که اجتماع برای تعالی خویش و تحقق عدالت اجتماعی نیاز به حضور بانوان دارد و این امر در محیطی آلوده محقق نخواهد شد، آنان را به رفتار عفیفانه در تعاملات سوق می‌دهد.
ایکناـ آیا شرایط سیاسی اجتماعی و سلطه فمینیسم، فرصتی برای پرورش دخترانی در تراز اسلام فراهم می‌کند یا اینکه انسان معاصر در محیطی مانند دیوار مرگ رهاست و لاجرم باید دور آن بچرخد مبادا به زمین نخورد؟
امروزه رویکردهای لیبرالیستی که در ذات خود فردگرا و مسئولیت‌گریز و لذت‌طلب هستند، درجاتی از نابسامانی‌های هویتی را برای دختران در جوامع مختلف پدید آورده‌اند. این موضوع ضرورت ترسیم هویت دخترانه در جامعه اسلامی و یا الگوی جامع دختر تراز در اندیشه اسلامی را دو چندان می‌کند. در عرصه مطالعات الهیاتی، لزوم گردآوری نصوص دینی در باب هویت دختران و تجزیه و تحلیل آن و نیز استخراج دیدگاه روشن اسلام و فقه نسبت به آنها به‌علاوه مطالعات میان‌رشته‌ای با استفاده از دانش‌های جدید درباره شخصیت‌شناسی و روان‌شناسی مربوط به دختران، نتایج علمی و عملی مفید و سازنده‌ای را در پی خواهد داشت.
