نقش جغرافیای تاریخی و کالبد شهری کوفه در تعیین سکونتگاه‌های مسلم
عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی معقتد است: در زمینه سکونتگاه مسلم در کوفه چهار قول وجود دارد که عبارت از منزل مختار، هانی، مسلم بن اوسجه و شریک بن اعور است اما بر اساس کالبد شهری کوفه و جغرافیای تاریخی می‌توان اثبات کرد که مسلم ابتدا در منزل ابن اوسجه و سپس در منزل هانی سکنی گزید.
به گزارش ایکنا، نشست «سکونتگاه مسلم بن عقیل در کوفه»، روز یکشنبه، 7 شهریور با سخنرانی حسین قاضی‌خانی، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به صورت مجازی برگزار شد که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛
از جمله موضوعات مهم و اولیه این بحث، حضور مسلم در کوفه و سکونتگاه وی است که علی‌رغم شهرت سکونت در منزل مختار، این نظریه با چالش‌هایی روبه‌رو است. بحث ما در ارتباط با نقد دیدگاه مشهور و بیان دیدگاه مختار مورد مطالعه تحلیل تاریخی است. این بحث به عنوان نقد دیدگاه مشهور است و البته به طور مستقیم قرار نیست وارد نقد شویم، بلکه در ذیل مباحث سکونت مسلم در کوفه، نقد دیدگاه مشهور را نیز مدنظر داریم. همچنین تاثیر این سکونتگاه در روابط سران شیعه نیز مهم است. سومین نکته، چرایی انتخاب خانه هانی است که چرا مسلم در مرحله دوم سکونت خود، خانه هانی را انتخاب می‌کند که این انتخاب در ارتباط با سکونتگاه اولیه او است که اگر خانه مختار بود، نمی‌توانست خانه هانی را برگزیند.
زمانی که عبیدالله بن زیاد مختار را دستگیر می‌کند، چرا صرفا او را دستگیر می‌کند، در حالی که مسلم را به شهادت می‌رساند و چطور است که اگر مسلم به خانه مختار رفته باشد عبیدالله بن زیاد به زندانی کردن او کفایت می‌کند. بنابراین صحبت از سکونتگاه اولیه مسلم فقط به عنوان یک مسئله تاریخی نیست، بلکه به عنوان اولین حرکتی که مسلم در کوفه انجام می‌دهد، ورود ایشان به خانه هرکدام از سران شیعه می‌توانسته بر حوادث بعدی نیز تاثیرگذار بوده باشد.
نظر مشهور در باب سکونتگاه مسلم در کوفه
زمانی که کوفیان نامه نوشتند و امام حسین(ع) را به شهر خود فراخواندند، امام(ع)، مسلم را به شهر کوفه روانه کرد تا کوفه را بررسی کند و اوضاع و احوال شیعیان را برای امام بنویسد. این مسئله سبب حرکت مسلم از شهر مکه بود که در نیمه ماه رمضان به صورت پنهانی از مکه خارج به سمت کوفه حرکت کرد. این رسیدن مسلم به کوفه با توجه به ضرورت‌هایی که بیان شد موجب می‌شود سوالاتی پیش آید؛ اول اینکه منزل اولیه او کجا بوده است؟ در این زمینه آنچه امروزه مطرح می‌شود، رفتن مسلم به خانه مختار است، به‌نحوی که گویا نظر دیگری غیر از این نظر وجود ندارد و این نظر مسلم تاریخی است و ایراداتی که به این دیدگاه وجود دارد را افرادی خواستند پاسخ دهند و حتی فکر نکردند که آیا رفتن مسلم به خانه مختار پذیرفته شده است یا دیدگاه‌های دیگری هم هست و باید روی آنها نیز تأمل کنیم.
گویی که رفتن مسلم به خانه مختار مسلم است و باید شبهات را پاسخگو باشیم. در این زمینه هاشم معروف حسنی می‌گوید: مسلم به خانه مختار رفت؛ چون او نیرومندتر از دیگران بود و خانه‌اش نیز امن‌تر بود و با این حال که مختار به امام(ع) نامه ننوشته بود، اما این نکته را می‌گوید که چرا مختار مسلم را جا داد. برخی می‌گویند رابطه مسلم و مختار رابطه دوستی دیرینه‌ای بوده است و تشیع مختار نیز مطرح شده و در نهایت دوستی دیرینه رد می‌شود، اما چیزی که باقی می‌ماند فرض دوم و دوست داشتن اهل بیت(ع) توسط مختار بوده است.
اما برخی دیگر از افرادی که در زمینه عاشورا مطلب نوشته‌اند می‌گویند: هنوز برای ما انتخاب خانه مختار از سوی مسلم روشن نیست و می‌گویند اصلا انتخاب خانه مختار و اینکه سکونتگاه مسلم کجا بوده است، یکی از حلقه‌های مفقوده تاریخی است و نمی‌توان قبول کرد که مسلم به خانه مختار رفته باشد.
چهار قول در باب سکونتگاه‌های مسلم در کوفه
با توجه به این مقدمه باید بگویم؛ در بررسی که انجام شد، به این رسیدیم که دیرین‌نگاشته‌ها در مورد سکونت مسلم در کوفه، چهاردیدگاه را مطرح کرده‌اند و اینکه خانه مختار یک دیدگاه مسلم باشد، چنین نیست. نظر اول در این زمینه این است که مسلم در خانه مختار سکونت یافته و وارد خانه مختار شده است. آثاری مانند طبری گزارش‌هایی را در این راستا دارند. دومین دیدگاه، سکونت در منزل هانی بن عروه است. ابن‌سعد و بلاذری گزارش‌هایی دارند که مسلم از ابتدا وارد خانه هانی شده است. سومین دیدگاه، این است که مسلم در منزل فردی به نام مسلم بن عوسجه منزل گرفته باشد که طبری و مسعودی و یحیی بن حسین این نظر را دارند. نظر چهارم این است که مسلم در منزل فردی به نام شریک سکونت یافته است.
ما در ابتدا وقتی که منابع را بررسی می‌کنیم، چهار دیدگاه را در مورد سکونت مسلم می‌توانیم رصد کنیم که لازمه پذیرفتن هرکدام از این دیدگاه‌ها این است که از لحاظ تحلیل تاریخی اینها را بررسی کنیم؛ چون صرف اینکه این نظر در کتب تاریخی آمده راهگشا نیست. ورود به خانه مختار در کتب مهم تاریخی مطرح شده اما وقتی بررسی می‌کنیم، می‌بینیم این اخبار هرچند جدا هستند، اما اینها همه برآمده از یک خبر هستند که در کتب به صورت بریده‌بریده اشاره شده است. سایر اخباری که از گزارش‌ها داریم نیز در منابع کم‌اهمیت ما نیستند، بلکه در منابعی هستند که برای ما از حیث تاریخی مهم هستند.
اگر بخواهیم از حیث تحلیل تاریخی این چهار قول را تبیین کنیم و از این مجموعه اطلاعات بتوانیم به نتیجه‌ای برسیم، باید روی این داده‌ها یک مقدار از حیث همراهی با دیگر گزارش‌ها تأمل داشته باشیم. یک کار این است که این اطلاعات را با دیگر اطلاعات تاریخی بررسی کنیم و ببینیم چقدر همپوشانی دارد. چون وقتی یک حادثه‌ای رخ می‌دهد در خلأ نیست و مقدمات و مقارنات و پیامدهایی دارد که در هرکدام از این بخش‌ها گزارش‌هایی وجود دارد و اگر بتوانیم رد اینها را بزنیم و در کنار گزارش‌های اصلی مورد تحلیل قرا بدهیم، می‌تواند کمک کند. یکی از اطلاعات این است که وقتی مسلم به سمت کوفه اعزام می‌شود، از سوی حضرت(ع) به او تاکید می‌شود که با رعایت جوانب احتیاط این کار انجام شود و امام(ع) روی پنهانی‌بودن تأکید می‌کند. منابع مهمی این را برای ما گزارش کرده‌اند و برای نمونه، طبری و شیخ مفید می‌گویند امام(ع) به هنگام فرستادن مسلم به کوفه او را به تقوای الهی و کتمان امرش سفارش کرد.
همچنین وقتی خبر آمدن مسلم به حاکم کوفه می‌رسد، نعمان بن بشیر طوری سخن می‌گوید که شیعیان کوفه فعلا دردسر خاصی را برای حاکم نداشته‌اند و صحبت‌های او اینطور است که تا وقتی دست به شمشیر نبرید با شما کاری ندارم. این نشان می‌دهد در آن زمان هرچند شیعیان فعالیت‌های پنهانی دارند اما شرایط به گونه‌ای نیست که آمدن مسلم وضعیت را به‌هم بریزد. این پنهان‌کاری مسلم نشان می‌دهد وقتی مسلم وارد کوفه می‌شود، باید این مسئله را مورد توجه قرار دهیم که به صورت پنهانی فعالیت می‌کرده است. البته اینطور هم نیست که مسلم توانسته باشد تا انتها به صورت مخفی کار کرده باشد اما وظیفه داشته به صورت پنهانی کار را پیش ببرد.
منزل هانی؛ دومین سکونتگاه مسلم
مسئله دیگر، انتقال از منزل اول به منزل هانی است. این مسئله از حیث تاریخی مسلم است که وقتی مسلم از سوی عبیدالله اخبار را می‌شنود که تحت تعقیب است، تلاش می‌کند مکانش را تغییر دهد و جایی را انتخاب کند. این انتخاب برای ما بسیار مهم است و چرایی آن و اینکه چطور مسلم می‌توانست با جابه‌جاییِ خودش خطر لو رفتنش را کم کند اهمیت دارد. عبیدالله تلاش زیادی را برای دستگیری مسلم داشت و برای نمونه افرادی بودند که منصب حکومتی داشتند و اموالی که قرار بود از طریق حاکمیت بین مردم تقسیم شود به این افراد داده می‌شد و لازمه کارشان این بود که آمار افراد را داشته باشند. عبیدالله این افراد را جمع کرد و گفت باید اخبار افراد بیگانه را به ما بدهید و اگر شخصی شناسایی شود که جزو این خاندان نباشد و اطلاعاتش را به ما ندهید جان و مالتان بر ما حلال است. عبیدالله کاری می‌کند که این افراد در پی این باشند که همه حرکات افراد را به حاکم اطلاع دهند. حال مسلم چطور می‌تواند به منزل هانی برود؟
اما قسمت بعدی اطلاعات ما اطلاعاتی است که می‌توانیم از کالبد شهری کوفه به دست آوریم؛ یعنی اطلاعاتی در مورد کوفه داریم که چیدمان قبائلی کوفه را برای ما روشن می‌کند. با توجه به اطلاعاتی که در دسترس داریم می‌توانیم نقشه سکونتگاه قبائل کوفه را به دست آوریم و با توجه به این نقشه می‌توانیم به این نتیجه برسیم که حالا مسلم اگر قرار است به خانه مختار برود، چه مقدار فاصله را باید طی کند و اگر بخواهد به جای دیگری برود مسئله چطور می‌شود و اگر بخواهد به خانه هانی برود چه مقدار مسافت را باید طی کند. این اطلاعات برآمده از کالبد شهری کوفه می‌تواند کمک کند تا یکی از اقوال چهارگانه را انتخاب کنیم.
کوفه دوره امام حسین(ع) شهری است که در دوره اسلامی شکل گرفته است. باید این مسئله را مورد توجه قرار دهیم که کوفه یک بنیان اسلامی دارد و در دو مقطع زمانی خلافت عمر و حکومت زیاد بن ابیه ساختار چیدمانی قبائل کوفه انجام شده، ولی اصل آن در همان دوران خلیفه دوم است و در دوران بعدی روابط بین قبائل و ساختار هفتگانه‌ای که چهارگانه می‌شود، تغییر می‌یابد اما سکونتگاه به هم نمی‌خورد. زمانی که قرار شد شهر کوفه سکونتگاه سعد بن ابی وقاص و یارانش قرار بگیرد، مسجد کوفه را مرکز شهر قرار دادند و در چهار جهت آن، زمین‌ها را بین قبائل تقسیم کردند و هر قبیله در یک بخش ساکن شدند.
قبیله ثقیف به عنوان قبیله مختار، در پشت مسجد بودند. مسلم بن عوسجه در سمت قبله بود، هانی نیز که اصالتا از قبیله مذحج است، در قسمت جلویی صحن قرار داشت. این چیدمان کوفه از لحاظ تقسیم بندی قبائل وجود دارد و هرچند در دوره امام علی(ع) و ... تغییراتی در چیدمان هم‌پیمانی قبائل صورت گرفت، اما سکونتگاه‌ها تغییر نمی‌کند. در دوره‌ای که مسلم وارد کوفه می‌شود نیز این سکونتگاه‌ها قابل تحلیل هستند.
راه ورودی کوفه از سمت مکه و مدینه از سمت قبله خواهد بود. حال چهار قولی که در ابتدای کار در بررسی داده‌های تاریخی رصد کرده بودیم را با توجه به این اطلاعات تاریخی بررسی کنیم تا دیدگاه برگزیده را داشته باشیم؛ یکی از دیدگاه‌ها سکونت در منزل شریک بن اعور است که معتبر نیستند؛ چون شریک در کوفه منزلی نداشت. اما سکونت در منزل هانی مرحله دوم سکونت مسلم در کوفه است. سکونت در منزل مختار و ابن عوسجه دو دیدگاه رقیب هستند. سکونت در منزل مختار شهرت بیشتری دارد اما با توجه به اینکه مسلم باید اصل پنهان کاری را رعایت می‌کرد، حضور در خانه مختار با چالش مواجه است و وقتی گزارش‌های مرتبط با حضور مختار در مقطع زمانی حضور مسلم در کوفه را بررسی می‌کنیم این حضور مختار حضور پررنگی نیست. در برخی گزارش‌ها آمده وقتی مسلم آمد، مختار در کنارش بود، اما برخی نقل‌ها هم می‌گویند مختار در کوفه نبود و وقتی رسید که بحث مسلم پایان یافته بود.
اما در باب منزل ابن عوسجه باید گفت این قول، قول مختار است. با توجه به چیدمان قبائل، منزل ابن عوسجه بهترین جا است؛ چون در ورودی راه از مکه است و وقتی مسافری از مکه وارد شود اولین قبائلی که سر راهش است همین قبائل جانب قبله هستند. همچنین نقل مکان مسلم به خانه هانی نیز نشانه هوشمندی او است؛ چون بین قبیله بنی‌اسد و هانی تنها یک خیابان فاصله است و مسلم با طی کردن فاصله کوتاهی می‌تواند به آنجا برسد، اما اگر خانه مختار را در نظر بگیریم کار مسلم دشوار می‌شده است. بنابراین قول مشهور که سکونتگاه مسلم در منزل مختار بوده صحیح نیست و مسلم ابتدا در منزل ابن عوسجه ساکن می‌شود و سپس به منزل هانی منتقل می‌شود.
انتهای پیام
