قرآن‌محوری؛ نخستین ویژگی مکتب فقهی امام صادق(ع)

به گزارش ایکنا، نشست «امام صادق(ع) و مبانی اجتهاد» شب گذشته با سخنرانی حجت‌الاسلام سروش محلاتی به میزبانی مجید معارف در فضای مجازی برگزار شد. خلاصه متن جلسه از نظر می گذرد؛

موضوع بحث این است که امام صادق(ع)مبانی اجتهاد را چگونه تعریف کردند یا مبانی اجتهاد از دیدگاه حضرت چگونه تعریف می شود. البته نسبت اجتهاد با امام از دو جهت قابل طرح و بررسی است. جنبه اول این است که امام را به عنوان یک مجتهد می بینیم و میخواهیم ببینیم امام صادق(ع) در اجتهاد خود از چه مبانی و اصولی تبعیت می کنند. در این صورت باید ببینیم آیا امام صادق(ع) یا ائمه دیگر مجتهد هستند یا خیر. باید ببینیم آنها هم اهل اجتهاد و استنباط در احکام هستند یا نه. این جهت بحث مورد توجه ما نیست. بله، از اعصار گذشته این سوال مطرح بوده است. بزرگان ما مثل محقق حلی، شیخ طوسی بحث کردند که آیا ائمه هم اهل اجتهاد هستند یا احکام الاهی را بدون اجتهاد از یک مبدا ماورایی مستقیما دریافت می کنند و اعمال نظر و فکر برای رسیدن به احکام درباره آنها وجود ندارد. این یک بحثی است که مناسب با جلسه امشب ما نیست و از آن عبور می کنم.

مطلبی که قابل طرح است این است که ائمه برای شاگردان و اصحاب خود چه اصول و مبانی را در اجتهاد ارائه کردند. بحث اول را به اهلش واگذار می کنیم بله، امام صادق(ع) اصول و مبانی خاصی را برای استنباط احکام بیان کردند. مقدمتا اشاره کنم فقه ما فقه جعفری شناخته می شود و در برابر مذاهب فقهی دیگر قرار دارد. اینجا ما با این سوال مواجهیم که چه تفاوتی بین فقه امام صادق(ع) و فقه مذاهب دیگر وجود دارد؛ از جنبه اینکه هر یک از مذاهب فقهی به یک شخصیت فقهی منتسب است مسئله روشن است ولی به لحاظ ماهوی اینها با هم چه تفاوتی دارند. این فق منتسب به امام صادق(ع) است، فقه حنفی منتسب به ابوحنیفه است. البته ما در مقام عمل به آنچه از فقه امام صادق(ع) اخذ می کنیم ملتزم هستیم. وقتی ما پیروان این مذهب در کنار پیروان مذاهب دیگر فقهی که همه در چهارچوب فقه اسلام هستند قرار می گیریم واقعا چه تفاوت ماهوی وجود دارد؟ تفاوت در احکام را می دانیم؛ مثلا در مکتب فقهی امام صادق(ع) نمازگزار دست های خود را روی هم نمی گذارد یا بعد از سوره حمد آمین نمی گوید. تفاوت هایی بین این مذهب فقهی با مذاهب دیگر هست ولی به لحاظ مبانی و اصول هم با سایر مذاهب فقهی تفاوت دارد یا نه.

امشب می خواهم اشاره کنم بله تفاوت هایی اصولی در اینجا وجود دارد. اولین تفاوت به جایگاه قرآن در استنباط و اجتهاد فقهی بر می گردد. تفاوت دوم مربوط به جایگاه عقل در استنباط فقهی است. برخی تفاوت های دیگر هم در این زمینه هست. البته ابتدائا اشاره کنم این بحث یک بحث مفصل است و چه بسا باید در جلسات خاص مطرح شود ولی بنده در این جلسه این موضوع را مطرح می کنم، به دلیل اینکه انتساب ما به مذهب امام صادق یک مسئله عمومی است و ما همه موظف هستیم بدانیم سرّ این انتساب و ارتباط چیست و در مذهب فقهی که ما به آن عمل می کنیم چه امتیازاتی وجود دارد.

امتیاز اول در استفاده از مبانی قرآنی است. شیعیان کمتر به این نکته توجه دارند که اگر ما به سراغ مکتب امام صادق رفتیم، ولی امام صادق خودش در مسائل فقهی ما را به قرآن ارجاع می دهد. منبع اول برای مسائل فقهی قرآن است و هرگز مراجعه به اهل بیت جای مراجعه به قرآن را نمی گیرد و ما را از مراجعه به قرآن بی نیاز نمی سازد. این اشتباهی است که گاهی اوقات برای برخی شیعیان اتفاق می افتد که اگر برخی گفتند «حسبنا کتاب الله»، برخی در نقطه مقابل «حسبنا ائمه» را مطرح کردند. خود امام صادق(ع) شیعیان را به قرآن ارجاع می دهد و حجیت قرآن در این مذهب پذیرفته شده است. یکی از اصحاب امام صادق خدمت ایشان عرض کرد: من به زمین خوردم و ناخن دستم شکسته است و الآن این ناخن را بستم. چگونه وضو بگیرم؟ این یک مسئله فقهی است. امام فرمودند: این مسئله ای است که میتوان از قرآن فهمید. مگر ما در قرآن آیه ای در این مورد داریم؟ مستقیما آیه ای در قرآن کریم نداریم ولی امام توضیح دادندکه در قرآن قاعده ای مطرح شده است و با این قاعده می شود حکم این سوال و امثال این سوال را فهمید و آن آیه شریفه این است: «ما جعل علیکم فی الدین من حرج» هر حکمی موجب حرج شود خداوند آن را برداشته است. حضرت از همین آیه استفاده کردند و فرمودند بر همان پانسمانی که کردی مسح بکن و تکلیف از آیه شریفه قرآن استفاده می شود.

ما مکرر در سوالات هایی که از امام صادق داریم این مطلب را می بینیم که وقتی از ایشان سوال می شود، امام ارجاع به قرآن می دهد. مثلا راوی درباره غنا سوال کرد. امام به جای اینکه مستقیما حکم غنا را بیان فرماید آیه ای برای او تلاوت کردند، یعنی اینگونه مسائل را می توان از آیات قرآن استفاده کرد ولو اینکه مستقیما موضوع غنا در قرآن نیامده است ولی قاعده ای در اختیار ما قرار می دهد که قابل تطبیق بر غنا می باشد. این اصل اول است که همان حجیت قرآن کریم است که فقیه باید در درجه اول سراغ آیات قرآن برود و اساسا روایاتی که به دست ما رسیده است در پرتو قرآن معنا می شود و اعتبار پیدا می کند.