به گزارش ایکنا، حسن انصاری، عضو هیئت علمی مدرسه مطالعات تاریخی مؤسسه مطالعات پیشرفته پرینستون، در یادداشتی به بررسی کتاب «در کشاکش دین و دولت» اثر محمدعلی موحد پرداخته است که متن آن از نظر میگذرد؛
چند صفحهای از کتاب آقای دکتر موحد را استاد دانشمند علی بهراميان برای من فرستاد و خواندم. خلاصهای از محتوای کتاب را هم در نقد آقای دکتر حاتم قادری شنيدم؛ به ويژه بخشهایی را که ايشان از روی متن کتاب می خواند. من به آقای دکتر موحد احترام میگذارم. آثاری را از عربی و انگليسی به فارسی ترجمه کرده و چند کتابی را هم ايشان تأليف کردهاند. چند متن ارزشمند را هم تصحيح کردهاند. با اين همه تخصص نخست ايشان دانش حقوق است و به ويژه موضوعات حقوقی مرتبط با مسائل نفت و در مرحله دوم ادبيات فارسی و البته در محدوده آثار شمس تبريزی و مولانا. بیگفتگو نوشتن در حوزه تاريخ صدر اسلام و موضوع پر اهميتی مانند تاريخ خلافت و مناسبات دين و دولت در عصر نخستين در حوزه تخصص ايشان نيست.
من برخی نقدها را درباره کتاب خواندم و شنيدم. به نظر من تا آنجا که صفحاتی از کتاب را خواندم اين اثر نيازمند نقدی جدی است و من میکوشم در اولين فرصت که اصل کتاب به دستم رسيد ارزيابی خودم را از آن بنويسم. با اين وصف به عقيده من نبايد کتاب دکتر موحد را به عنوان يک کتاب تخصصی ارزيابی کرد و بيشتر به تأملاتی میماند که آدمی از مجموع مطالعاتی پراکنده و عمدتا بر اساس منابع دست دوم از آن دوره تاريخی فراهم کرده.
تاريخ تخصص میخواهد و به ويژه نوشتن درباره تاريخ صدر اسلام نه تنها آشنایی عميق با ادبيات و شعر عرب بلکه آشنایی با زبانهای مختلف دوران عهد باستان متأخر (و يا دست کم آشنایی از طريق تحقيقات جديد)، آشنایی دقيق با اسناد و منابع مکتوب و شفاهی دو سه قرن نخست و بالاخره تخصص در دانشهای تفسير قرآن و کلام و فقه میطلبد. اگر به طبري مراجعه میکنيم بايد بدانيم که سنت نقل طبري چيست و تمايز اسناد و ريشههای مختلف آن را بشناسيم. بتوانيم فرق ميان روايات مختلف و متمايز عراقی و حجازی و شامی را از يک سو و روايات شيعی و عثمانی و اموی را هر کدام مجزا از ديگر سو بدانيم و آنها را از هم تمييز دهيم. بدانيم در نقل روايات قديم فرق بين ابن اسحاق و سيف بن عمر و واقدي و بلاذري و طبري دقيقا چيست. کجا روايات ما آينه وقايعی تاريخیاند که از آن سخن میگويند و کجا پيش از آن آينهایاند برای باورهای راويان آن روايات.
بدانيم که برای تمحيص ميان روايات چرا و کجا می بايست به منابع خارجی معاصر حوادث تاريخی رجوع کرد و کجا و چگونه میبايست آن روايات را با عيارهایی مانند اطلاعات تاريخی مان درباره احوال عرب و غير عرب در قبل و بعد از اسلام و به مدد منابع و تحقيقات اصيل سنجيد و روايات صحيح و غير صحيح را از هم بازشناخت. نمیتوان روايات تاريخی درباره احداث صدر اول را به درستی نقد و بررسی کرد بی آنکه درباره تأثير باورهای کلامی و مذهبی در سدههای اول و دوم بر روايت راويان مطالعه کرد؛ و روشن است که مطالعه درباره مذاهب کلامی و اعتقادی دو سده نخست آشنایی عميقی با اسناد و روايات و متون کلامی و فقهی و تفسيری را میطلبد.
اين کارها طبعا تنها با تخصص به دست میآيد. بايد به شعر و ادب دوران اموی آگاهی تمام داشت و میبايست تاريخ عصر اموی و تاريخ فتوحات و تاريخ قبائل عرب حجازی و يمانی را به درستی دانست؛ آن هم نه صرفا از روی منابعی مانند کلبی که بيشتر رواياتش درباره تبار و ايام عرب و قبائل ريشه در افسانهها دارد بلکه بر اساس دهها و بل صدها کتاب و مقالهای که درباره اعراب حجاز و يمن و حيره و غسان و ربيعه و مضر و... تاکنون منتشر شده.
در دو دهه اخير صدها مقاله و کتاب درباره صدر اسلام و اوضاع اعراب در آستانه ظهور اسلام و اوضاع مکه و يثرب و احوال قبائل عرب در آن دوران و مناسبات آنان با بيزانس و ساسانيان و درباره احوال و اوضاع اقتصادی و سياسی و اجتماعی و فرهنگی و دينی آنان و بسياری مستند به اسنادی نويافته به زبان هایی غير عربی و مرتبط با خارج از سنت ادبيات اسلامی منتشر شده که اطلاع از آنها تا آنجا که نوشتجات آقای دکتر موحد گواهی میدهند در حوزه کار و تحقيق و مطالعه ايشان نبوده و نيست و از کتاب حاضر دست کم تا آنجا که من مقداری از آن را خواندم چنين چيزی بر نمیآيد.
بنابراين کتاب دکتر موحد را بايد بيشتر کتابی ادبی و در چارچوب تأملات شخصی نويسنده آن ارزيابی کرد و نه نوشتهای تحقيقی بر اساس الگوها و معيارهای تاريخنگاری علمی. هر نقدی از کتاب ایشان باید به نظر من اين نکته را در نظر داشته باشد.
انتهای پیام