آیت الله مکارم شیرازی پاسخ می دهد:
توبه مخصوص به گناه یا افراد خاص نیست و زمان محدودی ندارد
کانون خبرنگاران نبأ _ آیت الله مکارم شیرازی در پاسخ به سؤالی درباره گناه و زمان پذیرفته شدن توبه به طور تفصیلی به توضیح این سؤال پرداختند.
در داستان فرعون مى خوانیم: هنگامى که فرعون و لشکریانش وارد مسیر خشکى داخل دریا شدند و ناگهان آبها فرو ریختند و فرعون در حال غرق شدن بود، گفت: «امَنْتُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّ الَّذِى امَنَتْ بِهِ بَنُو اِسْرائیلَ وَ اَنَا مِنَ الْمُسلِمینَ»؛ (من ایمان آوردم که هیچ معبودى جز آن کسى که بنى اسرائیل به اوایمان آورده اند نیست، و من از مسلمین هستم).
ولى بلافاصله جواب شنید: «آلْئنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدینَ»؛ (الان ایمان مى آورى؟! در حالى که قبلاً عصیان کردى و از مفسدان بودى توبه ات در این حال پذیرفته نیست).
درباره بعضى از قوام گذشته نیز مى خوانیم: «فَلَمّا رَاَوْا بَاْسَنا قالُوا آمَنّا بِاللّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنّا بِهِ مُشْرِکینَ»؛ (هنگامى که عذاب (شدید) ما را دیدند گفتند هم اکنون به خداوند یگانه ایمان آوردیم و به معبودهایى که همتاى او مى شمردیم کافر شدیم!)
و به همین دلیل، در مورد حدود اسلامى هنگامى که شخص مجرم بعد از دستگیر شدن و گرفتارى در چنگال عدالت و کیفر و مجازات، توبه کند، توبه اش پذیرفته نیست؛ چرا که این گونه توبه ها معمولاً جنبه اضطرارى دارد، و هیچ گونه دلالتى بر تغییر موضع مجرم ندارد.
بنابراین توبه تنها در یک مورد پذیرفته نیست و آن جائى است که مساله از شکل اختیارى بودن بیرون رود و شکل اضطرارى و اجبارى بخود بگیرد.
اوّل در مورد شرک و بت پرستى زیراقرآن مجید مى فرماید: «اِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ اَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ مادُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ»؛ (خداوند (هرگز) شرک را نمى بخشد و پایین تر از آن را براى هر کس بخواهد و شایسته بداند مى بخشد!)
ولى این سخن صحیح نیست؛ زیرا در این آیه گفتگو از توبه نیست، بلکه سخن از «عفو بدون توبه» است، به یقین تمام کسانى که در آغاز آیه از شرک توبه کردند و مسلمان شدند توبه آنها پذیرفته شد، و همچنین تمام مشرکانى که امروز نیز توبه کنند و رو به اسلام آورند به اتّفاق همه علماىاسلام توبه آنها پذیرفته مى شود، ولى اگر مشرک توبه نکند و با حال شرک از دنیا برود مشمول غفران و عفو الهى نخواهد شد، در حالى که اگر باایمان وتوحید از دنیا بروند، ولى مرتکب گناهانى شده باشند، ممکن است مشمول عفو الهى بشوند، و مفهوم آیه فوق همین است.
کوتاه سخن این که، عفو الهى شامل مشرکان نخواهد نشد ولى شامل مومنان مى شود، امّا توبه سبب آمرزش همه گناهان حتّى شرک خواهد شد.
دوم و سوم این که، توبه باید در فاصله کمى بعد ازگناه باشد نه فاصله هاى دور، و نیز باید از گناهانى باشد که از روى جهالت انجام گرفته است نه از روى عناد و لجاجت، به دلیل این که هر دو مطلب درآیه 17سوره نساء آمده است: «اِنَّمَا التَّوْبَهُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِیْنَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَه ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَریُب فَاُولئکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللّهُ عَلیِماً حَکیماً»؛ (توبه تنها براى کسانى است که کار بدى را از روى جهالت انجام مى دهند سپس بزودى توبه مى کنند، خداوند توبه چنین اشخاص را مى پذیرد وخدا دانا و حکیم است).
ولى این نکته قابل توجّه است که بسیارى از مفسّران این آیه را بر توبه کامل حمل کرده اند زیرا مسلّم است که اگر افرادى از روى عناد و لجاج مرتکب گناهانى شوند سپس از مرکب لجاجت و غرور پایین آیند و رو به درگاه خدا آورند، توبه آنان پذیرفته مى شود، و در تاریخ ا سلام خدا نمونه هاى فراوانى براى این گونه افراد است که نخست در صفّ دشمنان لجوج و عنود بودند و سپس باز گشتند و از دوستان مخلص شدند.
همچنین مسلّم است که اگر انسان سالیان درازگناه کند و بعد پشیمان شود و حقیقتاً توبه و جبران کند، توبه او پذیرفته خواهد شد.
درحدیث معروفى از پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که فرمود: «هر کس یکسال قبل از مرگش توبه کندخدا توبه او را مى پذیرد، سپس فرمود یک سال زیاد است، کسى که یک ماه قبل از مرگش توبه کند خدا توبه او را مى پذیرد سپس افزود یک ماه نیز زیاد است، کسى که یک جمعه (یک هفته) قبل از مرگش توبه کند توبه او مورد قبول خداوند واقع مى شود، باز افزود یک جمعه زیاد است کسى که یک روز قبل از مرگش توبه کند خداوند توبه اش را پذیرا مى شود، باز فرمود یک روز نیز زیاد است! کسى که یک ساعت قبل از مرگش توبه کند خداوند توبه او را مى پذیرد، سپس افزود یک ساعت هم زیاد است! کسى که قبل از آن که جانش به گلو رسد (در آخرین لحظه حیات و در حال اختیار) توبه کند، خداوند توبه او را مى پذیرد!»
البتّه منظور این است که توبه با تمام شرایطش انجام گردد؛ مثلاً، اگر حقوق افرادى ضایع شده در همان لحظه به افراد مطمئن توصیه کند که حقوق آنها را بپردازند و سپس توبه کند.
آیات فراوانى از قرآن نیز دلیل بر عمومیّت توبه و شمول آن نسبت به جمیع گناهان است؛ از جمله:
1 ـ در آیه 53 سوره زمر مى خوانیم: «قُلْ یا عِبادِىَ الَّذینَ اَسْرَفُوا عَلَى اَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَّحْمَهِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»؛ (بگو اى بندگان من که بر خوداسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مى آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است).
2 ـ در 39 مائده مى خوانیم: «فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ اَصْلَحَ فَاِنَّ اللّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ اِنَّ اللّهَ غُفُورٌ رَحیِمٌ»؛ (امّا آن کسى که پس از ستم کردن توبه کند و جبران نماید خداوند توبه او را مى پذیرد، خداوند آمرزنده و مهربان است).
درست است که این آیه بعد از بیان حدّ سارق آمده ولى داراى مفهوم عام و گسترده اى است که شامل همه گناهان مى شود.
3 ـ در آیه 54 انعام آمده: «اِنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءً بِجَهالَه ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اَصْلَحَ فَاَنـَّهُ غَفُورٌ رَحیِمٌ»؛ (هرکس از شما کار بدى از روى نادانى کند سپس توبه و اصلاح نماید، مشمول رحمت خدا مى شود، چرا که خداوند غفور و رحیم است).
در این آیه هرگونه عمل سوء که تمام گناهان را فرا مى گیرد، قابل توبه و باز گشت ذکر شده است.
4 ـ در آیه 135سوره آل عمران چنین آمده است: «وَالَّذینَ اِذا فَعَلُوا فاحِشَهً اَوْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوااللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلاَّ اللّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»؛ (و آنها که وقتى مرتکب عمل زشتى شوند یا به خود ستم کنند، به یاد خدا مى افتند، به گناه اصرار نمى ورزند با این که مى دانند.
در این جا نیز با توجّه به این که ظلم و ستم، هرگونه گناهى را شامل مى شود، چرا که بعضى از گناهان ستم بر دیگران است و بعضى ظلم به خویشتن، و در این آیه نسبت به همه آنها وعده پذیرش توبه داده شده است، عمومیّت توبه نسبت به تمام گناهان اثبات مى شود.
5 ـ در آیه دیگرى(آیه 31سوره نور) همه مومنان را مخاطب قرار داده مى فرماید: «وَتُوبُوا اِلى اللّهِ جَمیعاً اَیُّهَ الْمُوْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛ (اى مومنان همگى به سوى خدا باز گردید تا رستگار شوید). واژه جمیعاً دلیل بر این است که هر گناهکارى دعوت به توبه شده است، و اگر توبه داراى شمول و عموم نباشد، چنین دعوتى صحیح نیست.
این نکته قابل دقّت است که در آیات بالا در بعضى از موارد روى مساله اسراف تکیه شده و در مورد دیگر ظلم، و در مورد دیگر عمل سوء،و وعده آمرزش همه این عناوین بطور گسترده، در صورت توبه داده شده است؛ بنابراین، هر عمل سوء و هر ظلم و ستم و هر اسرافى بر خویشتن از انسان سر بزند و توبه کند، خداوند توبه او را مى پذیرد.
در این باره روایات زیادى در کتب شیعه و اهل سنّت نقل شده که درهاى توبه تا آخرین لحظات عمر، مادام که انسان مرگ را با چشم خود نبیند، باز است.
