موضوعات جدیدی در معرفت‌شناسی، به زودی برای فیلسوفان مسلمان جلب توجه می‌کند

به گزارش خبرنگار ایکنا، محمد لگنهاوزن، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، امروز چهار‌شنبه 25 آبان‌ماه در «مدرسه پائیزه‌ زمینه‌های فلسفی فلسفه دین» که از سوی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار می‌شود با موضوع «فلسفه دین اسلامی» سخنرانی کرد.

گزیده سخنان وی را می‌خوانید؛

نقدهای امثال کانت به مباحث الهیاتی باعث شده عده‌ای فکر کنند فلسفه دین شکست خورده است اما در مقابل این جریان، افرادی برای احیای الهیات طبیعی تلاش کردند. از جمله در سال 1889 در نامه‌ای به زبان لاتین به کاتولیک‌ها تأکید شد که برای دفاع کردن از مباحث دینی، به مباحث الهیاتی و فلسفه دین توجه داشته باشند.

در اوایل قرن بیستم کتاب‌هایی زیادی در زمینه فلسفه دین چاپ شد اما با این همه تبدیل به رشته‌ای بسیار بزرگ نشد. در میان این آثار، به نظرم یک کتاب جالب با عنوان فلسفه دین وجود دارد که در سال 1940 چاپ شده است. صرف‌نظر از دیدگاهی که نویسنده در آنجا از آن دفاع می‌کند اما کتابشناسی وی بسیار خوب است و افراد دیگری که در زمان وی در زمینه فلسفه دین کار کرده‌اند را معرفی کرده است.

تفاوت الهیات با فلسفه دین

نویسنده معتقد است که می‌توانیم الهیات را به عنوان شاخه‌ای از فلسفه دین بدانیم اما به نظر وی تنها تفاوتی که با فلسفه دین دارد فقط در این است که از کجا شروع می‌شود؟ فلسفه دین به شیوه مسیحی و اسلامی، هر دو الهیات هستند. فلسفه دین در چهارچوب مسیحیت، الهیات مسیحی و فلسفه دین از دیدگاه اسلامی، اسمی دیگر برای الهیات اسلامی است. البته باید دانست که موضوع اینقدر ساده نیست چراکه کلمه فلسفه دین در جوامع اسلامی معانی خاص خود و تعاریف منحصر به فرد را هم پیدا کرده است.

یکی از نویسندگان می‌گوید منظور از فلسفه دینِ اسلامی، دیدگاهی است که در قرآن و حدیث درباره دین پیدا می‌کنیم. البته این تعریفی بسیار عام است. نکته دیگر درباره رابطه فلسفه دین و کلام جدید است. به نظر بنده تفاوت بین فلسفه دین و کلام جدید از لحاظ محتوا و روش نیست چراکه در این زمینه هیچ تفاوتی ندارند و موضوعاتی شامل تاریخی بودن دین، نبوت، کثرت‌گرایی دینی، تجربه دینی و استفاده از روش‌های هرمنوتیک نسبت به متون اسلامی که تحت عنوان کلام جدید مطرح می‌شوند در فلسفه دین نیز مورد بررسی قرار می‌گیرند.

موضوعات مطرح شده در فلسفه دین

برخی معتقدند فلسفه دین می‌تواند از چیزهایی که در یک دین، خاص هستند استفاده کند بنابراین نباید آن را از الهیات جدا کنیم و وقتی موضوعات نقلی و عقلی که از جاهای مختلف وارد شده را مورد تحلیل فلسفی قرار می‌دهیم بنابراین وارد فلسفه دین شده‌ایم. فلسفه دین در آمریکا با تأسیس انجمن فیلسوفان مسیحی به عنوان بخشی از فلسفه تحلیلی مورد توجه قرار گرفته و اولین رئیس این انجمن هم الوین پلانتینگا بود. آنها بیشتر بر معرفت‌شناسی توجه دارند و از دیدگاه‌های بیرون‌گرایانه دفاع و انسجام‌گرایی و مبناگرایی افراطی را رد کرده‌اند. این افراد به تجربه دینی توجه بسیار زیادی داشته‌اند و امروزه معرفت‌شناسی اصلاح شده پلانتینگا در فلسفه دین در غرب، تبدیل به موضوعی بسیار با اهمیت شده است البته فلسفه دین، شامل معرفت‌شناسی‌های بیشتری هم هست.

امروزه تحت عنوان فلسفه دین، مباحث تاریخی همانند نظریات آنسلم، معجزه، صفات خدا، زبان دینی، اخلاق، ارزش‌های دینی، براهین وجود خدا یا توجیه اعتقادات دینی، دعا، امید و ... مورد بررسی قرار می‌گیرد و هر سال کتاب‌هایی در این زمینه چاپ می‌شود. برای فلسفه دین اسلامی هم می‌توانیم کارهای تاریخی انجام داده و در مورد مسائلی همانند دیدگاه‌های ابن سینا، ملاصدرا و خواجه نصیرالدین طوسی، صفات خدا از دیدگاه اسلامی، توحید، واجب الوجود، فعل الهی و صفات افعالی خدا، براهین وجود خدا، اخلاق اسلامی، ارزش اسلامی و مسئله شرور همانند چیستی ابلیس، روانشناسی اسلامی و موضوعات جدیدتر همانند الهیات سیاسی اسلامی، انتظار، نبوت، عرفان و ارتباط آن با فلسفه، بررسی و تحقیق کنیم.

ابعاد معرفت‌شناسی در فلسفه دین اسلامی

در رشته فلسفه دین، چندین زیر رشته داریم. فلسفه دین تحلیلی غالبا مسیحی است و به مسائل در معرفت‌شناسی توجه دارد اما هیچ لزومی ندارد که همیشه اینگونه باشد بلکه می‌توانیم به مسائلی غیر از معرفت‌شناسی همانند رابطه دین و امور سیاسی، دین و هنرشناسی، اخلاق، ارزش‌شناسی و زبان دینی نیز بپردازیم. از سوی دیگر اگر فلسفه دین اسلامی بخواهد جامع و کامل باشد باید علاوه بر این موضوعات به مسائل دیگر همانند متافیزیک بپردازد. موضوعاتی همانند متافیزیک در فلسفه دین اسلامی می‌تواند شامل مسائلی همانند توحید، اختیار، نفس، روح، ارتباط مسائل ذهنی و بدنی باشد.

سه بُعد معرفت‌شناسی در فلسفه دین اسلامی وجود دارد. یکی این است که می‌توانیم متون دینی اسلامی شامل آیات و روایات را بررسی کنیم که به تبیینی فلسفی از مفاهیم معرفت‌شناختی که از این متون پیدا می‌شود برسیم. بعد دوم این است که می‌توانیم آثار علوم اسلامی همانند کلام، عرفان و حکمت را با همین هدف بررسی کنیم. بعد سوم این است که می‌توانیم مباحثی که در زمینه رشته معرفت‌شناسی توسط نویسندگان مسلمان در قرون مختلف وجود داشته را مورد تحقیق و بررسی قرار دهیم. همچنین می‌‌توانیم از تجربه زیبایی‌شناختی مسلمانان بحث کنیم. در آلمان فردی به نام نوید کرمانی که اصالتاً ایرانی است، کتابی زیبا با عنوان تجربه هنری یک مسلمان دارد که در همین راستا نوشته شده است.

مسائل مغفول در فلسفه دین اسلامی

از جمله مسائل دیگری که در زبان دینی و در فلسفه دین اسلامی، بحث می‌‌شود تفاوت بین تفاسیر باطنی و ظاهری از قرآن، اینکه مسلمانان چگونه به تجربه دینی نگاه می‌کنند و تفاوت نوع استنتاج در مباحث کلامی، فقهی عرفانی و فلسفی هستند. از قرن بیستم تا بیست و یکم میلادی، تفاوت‌هایی در موضوعات مربوط به فلسفه دین پیدا می‌شود. به عنوان مثال علاوه بر مفاهیمی همانند تعریف علم، مبناگرایی و توجیه اعتقادات که از قبل وجود داشت، امروز بحث‌های دیگری هم مورد توجه قرار گرفته که از جمله آنها قرینه‌گرایی، فلسفه تجربی، معرفت‌شناسی فمینیستی، تحلیل اختلاف نظر در سازمان و معرفت‌شناسی اجتماعی هستند.

بسیاری از این موضوعاتی که در معرفت‌شناسی جدید مورد بررسی قرار گرفته‌اند هنوز در فلسفه دین اسلامی به آنها توجهی نشده است بنابراین پیش‌بینی می‌کنم که در آینده این موضوعات جدید در معرفت‌شناسی، برای فیلسوفان مسلمان نیز جلب توجه کند که از جمله آنها فلسفه دین فمینیستی، تحلیل ایمان، الگوهای مختلف مطرح شده برای خدا و هرمنوتیک دینی هستند اما هنوز لازم است کارهای زیادی در این زمینه صورت بگیرد.