طرح تغییر متون درسی حوزه آزمایشی است/ فقه هرچه قدیم‌تر و اصول هرچه جدیدتر بهتر

ایکنا _ آقای رستم‌نژاد چرا ابتدا طرح تغییر متون درسی، ابتدا آزمایش نشد تا اشکالات و بازتاب اساتید گرفته شود و بعد به همه مدارس تعمیم داده شود؟ ضمناً توضیح دهید که در مقام اجرا چرا شاهد یک سری مشکلات هستیم؟

رستم‌نژاد: در این زمینه اتفاقا نظر برخی‌ همین بود ولی گفتند آزمایش در دل طرح وجود دارد، در مصوبه شورای عالی کلمه «آزمایشی» با صراحت آمده است؛ موضوع اختیاری‌‌بودن هم با اندکی تأخیر یعنی در آستانه بازگشایی سال تحصیلی جدید اعلام شد، البته برای فراهم‌شدن بستر سامانه انتخاب دروس و واحدها، حداقل 20 روز وقت لازم بود تا تغییرات جدید در سامانه اعمال شود و این در حالی بود که افتتاحیه سال تحصیلی جدید هم فرا رسیده بود لذا از این جهت دچار مشکلاتی شدیم هر چند نیرو گذاشتیم تا به صورت دستی کارها را انجام دهند ولی آن هم باعث اشکالاتی در کار شد و برخی از طلاب و اساتید اذیت شدند. عواملی هم دخیل در ماجرا شد که در حیطه اختیار نبود. در هر حال به نظر ما، آزمایشی‌بودن با این تخییر و تنوّع در اصل طرح، حاصل شده است.

مصوبه شورای عالی در حقیقت دو مصوبه است؛ مصوبه اول قبل از فروردین اعلام شد و ما به دنبال آن برای سال آینده آماده می‌شدیم، تدارک اجلاسیه و نشست برای استادان و طلاب هم دیده شده بود ولی در این بین پیشنهادات جدیدتری از سوی برخی استادان به دبیرخانه شورای عالی رسید که همان سبب توقف کار شد. از یک‌طرف در حال آماده‌سازی نرم‌افزارها و برنامه‌ریزی بودیم و از طرف دیگر موظف به شنیدن نظرات اساتید و صاحب‌نظران بودیم تا آن که مصوبه دوم با چند ماه فاصله با تغییراتی ابلاغ شد، یعنی چند روز مانده به عاشورا این مصوبه دوم ابلاغ شد در حالی که زمان افتتاحیه مدارس و حوزه‌ها اعلام شده بود.

در چنین فضایی قرار گرفتیم و پیش‌بینی هم می‌کردیم که عملا درگیر مشکلات اجرایی خواهیم شد. به هر حال کارهایی از این دست که هم در مقام اجرا وسیع است و هم تنها به یک بخش ارتباط ندارد، معمولاً دچار اشکال می‌شود. امکانات و منابع ما و مسائل زیرساختی هم در بروز برخی از اشکالات بی تأثیر نبود.

ملک‌زاده ـ چرا اجرای طرح را به سال بعد موکول نکردید؟

رستم‌نژاد: آن هم آسیب‌های دیگری در پی داشت و چون بنابر اجرای آزمایشی طرح به صورت تخییری بود، کار شروع شده را ادامه دادیم.

ملک‌زاده ـ متاسفانه یک تعبیری در مدیریت کشور ما وجود که می‌گویند «راه بینداز، جا بینداز» و به نظر می‌رسد در این طرح هم چنین نگاهی بوده است و گفته‌اند ابتدا مقداری سر و صدا خواهد داشت ولی بعدا می‌خوابد.

رستم‌نژاد: نه، چنین نگاهی حاکم نبوده است چون اختیاری‌بودن در متن طرح لحاظ شده بود یعنی گفته شد کسانی که آمادگی دارند تغییرات درسی را اعمال کنند این طرح را اختیار کنند. کسانی هم که می‌خواهند به همان سبک سابق پیش بروند اجباری در کار نیست بنابراین جا انداختن اجباری نبوده است.

بنده به عنوان معاون آموزش حوزه با اینکه مدت‌ها برخی از این دروسی را که صحبت شد تدریس کرده‌ام ولی اعمال نظر شخصی نمی‌کنم، جایگاه من معاون آموزش است نه استاد و ما به استادان گفتیم ما دنبال اعمال نظر شما هستیم. 

ایکنا ـ برخی از استادان مغلق‌بودن متن دروسی مانند مکاسب و کفایه و ... را دلیل موجهی بر لزوم اصلاح متون درسی حوزه و جایگزین کردن متون دیگر می‌دانند اما تقطیع چنین کتبی بر پیچیدگی آن افزوده و نظام فکری این فقهای بزرگ را بهم می‌ریزد، نظر شما چیست؟

رستم نژاد: آثار شیخ اعظم برای طلبه‌ای که ادبیات را درست خوانده و با همان فرمان به رسائل و مکاسب برسد مغلق نیست و اگر کسی احساس اغلاق می‌کند شاید به ضعف علمی‌اش برگردد. اینکه فرمودید ساختار و انسجام فکری با این طرح بهم می‌ریزد، باید توجه داشت که برنامه مصوب حوزه این است که همه محدوده‌های اعلام شده، خوانده شود ولی عملا خوانده نمی‌شد. در این طرح حذف‌های عملی، هدفمند و هوشمند شد یعنی در روند قبلی حذف‌ها، گاهی بخش‌های مهمی از مباحث فقهی حذف می‌شد ولی در این طرح بخش‌هایی تعیین شده است که از اهمیت بیشتری برخوردار است و الزاماً باید خوانده شود و حتماً در امتحانات کتبی و شفاهی مدّنظر قرار می‌گیرد.

ایکنا ـ جناب آقای ملک‌زاده نظر شما در مورد توضیحات آقای رستم‌نژاد درباره این طرح چیست؟

ملک‌زاده: ابتدا از حاج آقا به خاطر متانت و تواضعی که دارند قدردانی می‌کنم ولی ما وقتی سخن از تحول می‌گوییم یعنی تحول مثبت و تکاملی و در راستای هدف غایی یک مجموعه و هر دگرگونی که به مسخ، انحراف و عقبگرد و دور شدن از مقصد و مقصود و هدر رفت سرمایه‌ها منجر شود تحول نخواهد بود، بنابراین تحول مثبت و اساسی در هر مرکز آموزشی از جمله حوزه هم تکاملی باید باشد که بنده در کتابی که در این زمینه نوشته‌ام به چهار عرصه تقسیم کرده‌ام؛ مواد درسی، متون درسی، روش آموزشی و ساختار آموزشی.

عمده مطلبی که وجود دارد این است که اگر ما نتوانستیم افکار عمومی مجموعه خودمان را اقناع کنیم نه مخالفان حرفه‌ای تحول بلکه موافقان تحول هم آزرده‌خاطر خواهند شد.

فرمودید مجریان طرح نظرشان این نبوده که تحول بزرگی رخ داده است یعنی عملا حذف کور و غیرهوشمندی توسط استادان صورت می‌گرفت و گاهی اهم مباحث هم حذف می‌شد ولی دوستان آن را هوشمند کرده‌اند. ما مدتی نزد آیت‌الله علی‌پناه اشتهاردی شرح لمعه می‌خواندیم و دغدغه داشتیم که چرا همه لمعه خوانده نمی‌شود و بنده این دغدغه را به پدرم که روحانی بود گفتم و ایشان خندید و گفت کِی کامل خوانده می‌شد؟ خب ایشان طلبه نجف و قم و قبل از انقلاب بودند. بنابراین بخش‌هایی از لمعه که اصلا خوانده نمی‌شد و مکاسب هم همینطور، بنابراین این تغییرات چیز تازه‌ای نبوده و این حذفیات به صورت طبیعی رخ می‌داده است و الان هم به حق هوشمند و هدفمند شده است ولی به نظرم این فرایند مدیریت نشده است. اگر قرار بود چنین کار جزئی انجام شود چرا باید عنوان خطیر و بزرگی مانند «طرح تحول» بر آن بگذاریم که حساسیت‌برانگیز شود؟

سخن اصلی بنده این است که چرا این طرح به نام یک‌نفر در حوزه تمام شد؛ آیت‌الله شب‌زنده‌دار شخص بسیار محترمی هستند ولی چون افکار عمومی حوزه به خوبی اقناع نشد در فضای عمومی و اساتید حوزه این باور ایجاد شده است که این طرح ماحصل اندیشه آیت‌الله شب‌زنده‌دار و تعدادی از شاگردان ایشان است و تمام حوزه با این عرض و طول و این همه استاد و طلبه تحت نظر مجموعه دفتر فقه معاصر بوده‌اند.

اولین درس خارج فقه فضای مجازی در حوزه‌های علمیه را بنده برگزار کردم که مرکز مطالعات فضای مجازی این را اعلام کرد و خود بنده هم نمی‌دانستم، اولین درس خارج اصول نظام‌های اسلامی را بنده در فیضیه تدریس کردم، آقایان فقه نظام‌های اسلامی را درس می‌گفتند ولی اصول را نمی‌گفتند. سالها قبل این دروس را داشتم بنابراین بنده مخالف تحول نیستم و از تحول‌خواهانم ولی این ذهنیت منفی در حوزه ایجاد شده است که تمام مقدرات آموزشی حوزه در دست چند طلبه جوانی است که در دفتر فقه معاصر مشغول کار هستند.

خود این دوستان هم از روش‌هایی استفاده کردند که نشان می‌دهد متناسب با فضای حوزه نبود، از سال قبل مرتبا در فضای مجازی پیام می‌دادند: «خبرهایی در راه است و منتظر خبرهای خوش باشید»؛ مگر چه خبری در راه بود. این تغییرات که یک مسئله ساده و عادی است؛ تغییر اساسی کتب درسی هم عادی‌ترین امور و جزء ذات حوزه بوده و هست و اگر قرار است ما یک کار جزئی و کاملا عادی انجام دهیم چرا از چنین عناوین بزرگی برای آن استفاده می‌کنیم. باید چراغ خاموش حرکت می‌کردیم یا از عنوان «هوشمندسازی متون درسی» استفاده می‌شد و علت آن را توضیح می‌دادیم، آن وقت درصد زیادی از این حساسیت‌ها از بین می‌رفت و کسی هم جبهه نمی‌گرفت.

در مورد مکاسب هم اینکه گفته شود اگر کسی همه آن را نخواند نمی‌تواند روش شیخ اعظم را یاد بگیرد به نظر بنده حرف فنی و دقیق نیست؛ اولا چه زمانی بوده که همه طلبه‌ها همه مکاسب را بخوانند؟ تعداد انگشت‌شمار افراد هستند که کل مکاسب را خوانده باشند. همچنین برای کشف روش اجتهادی یک نفر لازم نیست همه مجلدات وی را بخوانیم، حتی مثلا اگر از شش جلد مکاسب، یک جلد آن را درست و حسابی بخوانیم می‌توانیم روش اجتهادی را کشف کنیم.

به این مناسبت نکته‌ای عرض کنم؛ ما در فقه می‌گوییم هر چه قدیم‌تر بهتر، زیرا فقهای گذشته به عصر صدور روایات نزدیک‌تر بوده‌اند و برخی راویان ائمه(ع) را بدون واسطه ملاقات کرده‌اند ولی در علم اصول می‌گوییم هر چه جدیدتر بهتر، بنابراین امروز ما با اصول شیخ اعظم انصاری و آخوند و ... نمی‌توانیم برای دنیای امروز اجتهاد کنیم. بدون تردید میرزای نائینی، آقاضیا عراقی و محقق اصفهانی قله‌های بلند علم اصول هستند و کاراترین و پخته‌ترین نظریات، نظریات همین سه بزرگوار است و بعد از ایشان، نظریات آیت‌الله خویی، امام خمینی و شهید صدر مطرح است.

بنابراین ما عمدتا با کسانی مواجه هستیم که متاخر از کفایه هستند ولی طلبه وقتی وارد درس خارج شد دائما نظریات آقاضیا و محقق اصفهانی و نائینی را می‌خواند و این در حالی است که قبل از درس خارج جز مختصر اشارات در اصول مرحوم مظفر با نظریات این سه بزرگوار آشنا نشده ولی حلقات شهید صدر این ویژگی را دارد که دست طلبه را گرفته و وارد دنیای علم اصول می‌کند و او وقتی به حلقه سوم رسید در مرز دانش اصول و حتی جلوتر از آن می‌ایستد.

بنابراین بدون تردید طلاب نیازمند حلقات هستند ولی این هم باید با یک ظرافتی انجام شود. الان شما آن را اختیاری کرده‌اید ولی اختیاری‌بودن معمولا به معنای حذف است. باید گفته می‌شد کتاب اصلی ما کفایه است اما اگر طلبه‌ای تمایل داشت به جای کفایه حلقه ثالثه بخواند مورد پذیرش است.

البته شما شاید بگویید ما هم همین حرف را گفته‌ایم ولی تاکید لازم وجود ندارد. در مورد الفائق هم که قبلا اعلام شده بود ولی چون صحنه مدیریت نشد مشکلاتی ایجاد شد وگرنه بنده به شدت معتقد به تحول و حلقات شهید صدر هستیم. بنده وقتی در حوزه حلقات تدریس می‌کردم فترتی در این زمینه ایجاد شده بود و تدریس عمومی وجود نداشت ولی خیلی از کسانی که شاگردان شهید صدر بودند فرزندانشان را نزد بنده فرستادند و توفیق تدریس داشتم بنابراین کسی مانند بنده نمی‌تواند با حلقات مخالف باشد و بیشتر اشکال به نحوه اجراست. تازه بنده معتقدم تمامی این کارهایی که شده حرکتی بسیار کوچک نسبت به سطحی از تحول مدنظر است. در مجموع از مجموعه مجریان و به خصوص آقای رستم‌نژاد تقدیر می‌کنم.

رستم‌نژاد: مطالبی که فرمودید به دیدگاه ما نزدیک است و من این تغییرات را تحول نمی‌دانم ولی موانع را هم باید دید. برای ما افزایش سنوات تحصیلی به هیچ وجه امکان نداشت و ندارد. نظر بزرگان و حتی رهبر معظم انقلاب هم این است که حتی الامکان سنوات تحصیلی کاهش یابد، از سویی در این سال‌ها در برخی از موارد مدت زمان مفید برای تدریس، 50 ساعت در یک نیم‌سال تحصیلی و صد ساعت در یک‌سال است بنابراین حذف به صورت طبیعی و بالاجبار انجام می‌شد.

طلاب و مبلغین و استادان ما در ایام حج و اربعین و ایام تبلیغی وظایف تبلیغی ترویجی بر دوش دارند، باید شرکت کنند و در مناسبت‌های دیگر هم همینطور. بنابراین در چنین وضعیتی سعی کرده‌ایم مباحث و درس‌ها را مدیریت کنیم حتی مصوبه شورای عالی داریم که پنجشنبه‌ها هم تعطیل نباشد ولی اجرایی نشده است.

اینکه فرمودید این طرح در جاهای دیگری بزرگنمایی شده قبول دارم؛ بارها هم تذکر داده شد ولی همه مجموعه‌ها که ذیل معاونت آموزش نیستند. متن مصوبه شورای عالی در مورد تغییرات وجود دارد؛ در این مصوبه کلمه «تحول» نیامده است و تصریح دارد که مصوبه به صورت آزمایشی اجرا می‌شود و تازه اختیار انتخاب هم وجود دارد؛ بنابراین این طرح یک قدم اصلاحی است.

در مجموع مطالب شما را قبول دارم. معتقدم ما در ابتدای راه هستیم و اشکالاتی از این دست وجود دارد و برخی هم مسیرهایی را می‌روند و حرف‌هایی می‌زنند ولی به تعبیر قرآن «هذه بضاعتنا».

بنده در انتهای این نشست، از استادان بزرگوار حوزه قدردانی می‌کنم که از سر دلسوزی و دغدغه‌مندی پیشنهادات را مطرح می‌کنند ممکن است در مواردی اطلاعات کامل نباشد ولی تصور نشود که بدون مطالعه و بررسی همه چیز می‌خواهد تغییر کند، دغدغه جلوگیری از آسیب علمی حوزه‌ها برای همه بزرگان و همچنین برای مدیریت و شورای عالی از دغدغه‌های اصلی است ولی با این نوع مکاسب و رسائل‌‌خوانی‌ها که شاهدش هستیم افت علمی تا حدودی اتفاق افتاده است زیرا بعضاً قسمت‌های مهمی از این کتاب‌ها حذف می‌شود. در این طرح هدف این است که بخش‌های مهم حذف نشود حتی اگر کسی همه محدود‌ها را بخواند مورد تشویق هم خواهد بود گذشته از این اساتید و طلاب می‌توانند همان طرح قدیم را اجرا کنند. 

در پایان از همه طلاب و اساتید محترم خواهانیم که با همین دغدغه‌مندی و دلسوزی که دارند، با ارشادات و پیشنهادات تکمیلی و اصلاحی کمک کنند تا متولیان امر بهترین تصمیم را در این مورد بگیرند.