راهکارهای پیشگیری از سوءاستفاده جنسی در کودکان

به گزارش خبرنگار ایکنا، سی و سومین پیش‌نشست برخط اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی با عنوان «خانواده و تربیت جنسی کودک و نوجوان» با سخنرانی معصومه موسوی، فوق تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان و عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی و باقر شاملو، دانشیار گروه جزا و جرم‌شناسی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.

در ابتدای این نشست، معصومه موسوی، عضو هیئت‌ علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی طی سخنانی با اشاره به دو موضوع مهم سوء استفاده و تربیت جنسی اظهار کرد: چنانچه تربیت جنسی به درستی انجام شود، احتمال سوء استفاده جنسی را کمتر می‌کند. اگر تربیت جنسی از دوران کودکی به درستی اعمال نشود، تداوم پیدا کرده و متأسفانه عواقب آن تا دوران بزرگسالی نیز ادامه خواهد داشت.

وی افزود: تربیت جنسی موضوع جدیدی در کشور ماست و طی دو یا سه دهه پیش چنین موضوعاتی در کشور پیگیری نمی‌شد. فرزندان خیلی بیشتر از آن چیزی که والدین فکر می‌کنند، در مورد مطالب جنسی آگاهی دارند و این مسئله‌ای است که از دست والدین خارج شده و فرزندان برخی اطلاعات را به صورت درست یا غلط از طریق فضای مجازی به دست می‌آورند.

موسوی ادامه داد: امروز والدین نمی‌توانند فرزندان خود را به صورت ایزوله در یک فضا نگه داشته و خیالشان از این بابت که صدمه‌ای به ایشان وارد نمی‌شود راحت باشد. به ویژه با شیوع کرونا وضعیت در این زمینه تغییر کرده و اطلاعات به صورت غیر حرفه‌ای به کودکان و نوجوانان منتقل شد. بنابراین، چاره‌ای نداریم جز اینکه فرزندان خود را در برابر این موارد واکسینه کنیم. یکی از مسائلی که می‌تواند به فرزندان کمک شایانی در این زمینه داشته باشد، تربیت جنسی است.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: تربیت جنسی نیز خود به دو قسمت مهم اشاره دارد. یک قسمت از آن مربوط به کودکان و اطلاعاتی که باید به آن‌ها داده شود، شده و قسمت دیگر نیز مربوط به پاسخ‌هایی است که والدین باید در مورد مسائل جنسی در اختیار فرزندان خود قرار دهند و اغلب نیز در این زمینه نمی‌دانند که چگونه باید رفتار کنند. البته پدر ومادر، مشاوران و معلمان بهترین افرادی هستند که می‌توانند این اطلاعات را در اختیار فرزندان قرار دهند.

پاسخ‌دهی مناسب به فرزندان

وی افزود: معمولا واکنش والدین به سؤالات فرزندان به صورت‌های مختلفی است. اغلب والدین در این موارد خجالتی هستند. البته این مسئله یعنی پاسخ دادن به فرزندان در مورد مسائل جنسی بسیار سخت بوده و این احساسی است که در والدین وجود دارد و تقریبا شایع است. برخی والدین هستند که برخلاف دیگران به نسبت سن کودکان و فرهنگ خانواده پاسخ‌های مناسبی را در اختیار کودکان قرار می‌دهند. والدین اگر نمی‌دانند چه پاسخی برای فرزندان خود داشته باشند، بهترین کار این است که به فرزندان این‌گونه بیان کنند که فعلا نمی‌توانند پاسخ آن‌ها را بدهند و در بهترین زمان ممکن سؤال ایشان را جواب خواهند داد.

موسوی تصریح کرد: اگر والدین در این زمینه راه را به روی فرزندان خود ببندند، فرزندان به سمت و سوی فضاهای دیگر برای پاسخ خود خواهند رفت؛ لذا بهترین روش این است که والدین پاسخ فرزندان را متناسب با سن و سال ایشان ارائه دهند. نیازی نیست که خانواده‌ها اطلاعات را با جزئیات زیاد در اختیار فرزندان خود قرار دهند، بلکه باید به نحوی با آن‌ها رفتار کنند که متناسب با شرایط ایشان باشد. والدین باید ابتدا اطلاعات نادرست را از ذهن فرزندان پاک کرده و ضمن تصحیح اطلاعات ایشان، اطلاعات زیادی نیز در اختیار ایشان قرار ندهند.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: والدین باید طوری رفتار کنند که راه برای فرزندان باشد و آن‌ها ضمن اعتماد به والدین هر زمانی که سؤالی برایشان پیش آمد، نزد پدر و مادر خود بروند. البته بهتر است که در سنین بلوغ مادران اطلاعات را در اختیار دختران و پدران نیز اطلاعات کافی را در اختیار پسران قرار دهند. در سال‌های اخیر وضعیت به شدت تغییر کرده و والدین اطلاعات خوبی در این زمینه کسب کرده و در اختیار فرزندان قرار می‌دهند. این مسئله باعث می‌شود تا صدمات این مسئله برای فرزندان بسیار کاهش پیدا کند.

وی ادامه داد: نکته‌ای که وجود دارد این است که سؤالات فرزندان گاهی اوقات برای والدین تعجب برانگیز است که چرا چنین سؤالاتی را مطرح می‌کنند. والدین باید ضمن مراقبت از فرزندان خود، این موضوع را بدانند که تمایلات جنسی از بدو تولد در فرزندان وجود دارد و هر نوزادی به صورت طبیعی دارای تمایلات جنسی است و این مسئله موضوع عجیبی نیست که مشکل‌ساز باشد. آموزش رفتار جنسی از طرفی به تشکیل هویت جنسی فرزندان کمک کرده و باعث می‌شود تا کودکان احساس خوبی راجع به اندام‌های جنسی خود داشته باشند.

موسوی تصریح کرد: برخی فرزندان خیلی کنجکاو هستند. اگر اطلاعات کودکان نسبت به سنشان زیاد باشد، والدین باید حواسشان به ایشان باشد تا دچار صدمات احتمالی در این زمینه نشوند. برخی توصیه‌ها برای والدین وجود دارد که چگونه با کودکان خود رفتار کنند. برای مثال مشاهده برخی فیلم‌ها برای کودکان مضر است و موجبات تحریک ایشان را فراهم می‌کند. والدین نباید این‌گونه تصور کنند که مشاهده این فیلم‌ها و دادن اطلاعات زیاد به فرزندان کار خوبی است و باعث عادی‌سازی مسئله برای آن‌ها خواهد شد، بلکه این مسئله ممکن است باعث تحریک بیش از حد فرزندان شده و برای آن‌ها مضر باشد.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه شهید بهشتی افزود: البته از سوی دیگر اینکه فرزندان هیچ نکته‌ای راجع به این مقوله ندانند نیز صحیح نیست و والدین باید حد وسطی را در این زمینه درنظر گرفته و اطلاعات را به شکل صحیح در اختیار آن‌ها قرار دهند. توصیه می‌شود والدین، فرزندان را در حالی که خود برهنه هستند، در آغوش نگیرند و در هنگام خواب نیز حتی‌الامکان فرزندان در کنار ایشان نباشند. فرزندان نباید به هیچ وجه شاهد رابطه جنسی والدین باشند و یکی از اشکالات موجود در زمینه کنار هم خوابیدن همین موضوع است.

پوشش والدین در منزل 

وی با بیان اینکه پوشش والدین در منزل باید مناسب بوده و باعث تحریک فرزندان نشود، گفت: والدین باید حریم خصوصی خود را از فرزندان حفظ کنند و طوری رفتار کنند که آن‌ها هر زمان که خواستند وارد اتاق و حریم خصوصی آن‌ها نشوند. امروز آموزش‌های خوبی ازسوی مربیان و معلمان در اختیار کودکان قرار می‌گیرد و مربیان از طریق شعر و داستان اطلاعات جنسی لازم برای کودکان را متناسب با سن و شرایط آن‌ها در اختیارشان قرار می‌‎دهند.

موسوی با اشاره به مقوله سوء استفاده جنسی نیز بیان کرد: این مقوله در هر فرهنگ و طبقه‌ اجتماعی وجود دارد و به صورت کلی تمامی افراد جامعه به ویژه کودکان و نوجوانان در معرض آن قرار دارند. یعنی هیچ کودک و نوجوانی وجود ندارد که احتمال اینکه مورد سوء استفاده جنسی قرار نگیرد وجود داشته باشد. تعریف کلی این مسئله این است که کودک و نوجوان از طرق مختلف درگیر مسائل جنسی شوند. به صورت کلی زمانی که فرد بزرگسال با تهدید و یا هر مسئله دیگری به کودکان نزدیک شده و اقدام به تحریک جنسی و سوء استفاده از کودکان می‌کند، آن‌ها را مورد آزار جنسی قرار داده است.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: البته این مسئله برای عده‌ای بسیار بیشتر از دیگران رخ می‌دهد. برخی ویژگی‌ها در کودکان، والدین و محیط احتمال سوء رفتار جنسی را بیشتر می‌کند. ناتوانی‌های جسمی، خجالتی بودن و ... از مسائلی است که احتمال سوء استفاده جنسی را بیشتر می‌‎کند. از نظر خانواده نیز هر زمانی که نظارت در خانواده اندک باشد، مشاجرات بین والدین، جو متشنج در خانواده و ... از عوامل افزایش میزان سوء استفاده جنسی است. طبقات پایین جامعه، خانواده‌های پرجمعیت، اعتیاد در خانواده و ... نیز احتمال سوء استفاده جنسی را زیاد می‌کند. در موقعیت‌هایی که احتمال تعامل افراد بزرگسال با نوجوانان بیشتر می‌شود نیز عوامل محیطی در این زمینه تأثیرگذار است. البته به جز این ویژگی‌ها خانواده همواره باید نگران فرزندان خود باشند؛ چراکه ممکن است این سوء استفاده از سوی افرادی صورت گیرد که اصلا فکر آن را نمی‌کنند. ممکن است افرادی که سوء استفاده جنسی می‌کنند از معتادان، افرادی که جایگاهی در جامعه ندارند و ... باشند. در این زمینه والدین باید تا جایی که امکان دارد کودکان خود را با افراد بزرگسال تنها نگذارند. همچنین، والدین باید کاملا مواظب فرزندان خود باشند تا با افراد بزرگسال دوستی و نزدیکی نداشته باشند.

موسوی تصریح کرد: والدین زمانی که مجبور هستند تا فرزندان خود را با افرادی نظیر معلم خصوصی و ... در اتاق تنها بگذارند، باید کاری کنند که این فرد اصلا احساس امنیت نکند و حس کند که هر لحظه ممکن است والدین بدون خبر وارد اتاق شوند. بنابراین، آگاه کردن نوجوانان و آموزش آن‌ها در رابطه با این‌گونه از مسائل از مواردی است که کودکان و نوجوانان را در این زمینه واکسینه می‌کند. والدین باید برای انتخاب مربیان، رانندگان سرویس مدرسه، معلمان خصوصی حساسیت داشته و اطلاعات کافی درباره این افراد داشته باشند تا فرزند خود را به هرکسی نسپارند.

علائم روانی و جسمی

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: چنانچه خدایی ناکرده چنین اتفاقی رخ داد و فرزندان مورد سوء استفاده جنسی قرار گرفتند، والدین باید بر روی برخی نکات از جمله علائم روانی و جسمی فرزندان حساس باشند تا متوجه قضیه شده و بتوانند با مراجعه به مراجع ذیربط آسیب‌های احتمالی را کاهش دهند. علائم جسمی و روحی که ممکن است در فرزندان بابت سوء استفاده جنسی از ایشان ایجاد شود، نه اختصاصی بوده و نه حساسیت بالایی دارد. بنابراین، علائم اختصاصی با حساسیت بالا در این موارد وجود ندارد. مهمترین فاکتور برای به حداقل رساندن عوارض این مسئله، حمایت خانواده است. البته این حمایت فقط مربوط به والدین نیست، بلکه تمام سیستمی که با این موارد در ارتباط است نظیر نیروی انتظامی، پزشکی قانونی و ... باید از کودکان و نوجوانان حمایت کرده و از آگاهی لازم در این موارد برخوردار باشند. وظیفه اصلی ما این است که آموزش‌های لازم در این زمینه را در تمامی سطوح برقرار کند.

در ادامه این نشست، باقر شاملو، دانشیار گروه جزا و جرم‌شناسی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی نیز در سخنانی بیان کرد: بحثی که در قلمروی حقوق کیفری وجود دارد این است که پیشگیری یکی از مهمترین راه‌های جلوگیری از ارتکاب جرم است و سیاست‌گذاران باید به جای مجازات کردن سیاست‌هایی را اتخاذ کنند که موجب پیشگیری از وقوع جرم به ویژه در حوزه کودکان و نوجوانان شود. کودکان و نوجوانان یکی از موجوداتی هستند که قابلیت و ظرفیت شدن دارند و هنوز یک انسان عاقل و کامل نیستند، بلکه در مسیر تجربه آموزی و آموزش قرار دارند. بنابراین، یکی از دغدغه‌های مهم نظام‌های حقوقی و اجتماعی جلوگیری از سوء استفاده کودکان و نوجوانان است.

وی افزود: متأسفانه به موازات این واقعیت، یکی از مهمترین جرایمی که علیه کودکان و نوجوانان ارتکاب پیدا می‌کند، جرایم جنسی است. البته درصد بسیار کمی از این جرایم به مراجع قضایی، انتظامی و حتی والدین و مشاوران می‌رسد. طبیعی است که بخشی از این مسئله ناشی از فرهنگ و آموزش ماست که باید هرچه بیشتر بر روی این مسئله تأکید شود تا قربانیان و بزه‌دیدگان جرایم جنسی کاهش پیدا کند.

مهمترین بسترهای ارتکاب جرایم جنسی

شاملو ادامه داد: مهمترین بسترهای ارتکاب جرایم جنسی یا سوء استفاده از کودکان و نوجوانان در حوزه‌های جنسی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول سوء استفاده یا روابط غیر قانونی و مجرمانه و دسته دوم رفتارهای جنسی نامتعارفی است که از سوی شریک جنسی یا همسر انجام می‌شود. دسته اول که رفتارهای غیر قانونی و مجرمانه است عبارت است از روابط جنسی در درون خانواده و میان محارم که متأسفانه این مسئله نیز در جامعه وجود دارد و باید در این حوزه‌ها آموزش بیشتر و جدی‌تری در پیش گیریم تا این رفتارهای جنسی مجرمانه در درون خانواده انجام نشود. این مسئله پدیده‌ای بود که در خارج از کشور وجود داشت اما در فرهنگ اجتماعی و حقوقی ما نیز به وجود آمده و قابل تأمل است.

وی افزود: دومین دسته از رفتارهای غیر قانونی و مجرمانه سوء استفاده از نوجوانان از سوی بستگان سببی نزدیک است. آمارهای قابل توجهی به ویژه در میان طبقات پایین جامعه وجود دارد که سوء استفاده از سوی نزدیکان سببی صورت گرفته است. دسته بعدی این رفتارهای مجرمانه مربوط به افرادی مانند معلمان، مربیان و... است که به دلایل شغلی به نحوی وارد خانواده‌ها می‌‎شوند.

استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی اظهار کرد: دسته دوم مربوط به روابط نامتعارف جنسی ناشی از عدم آموزش در قلمروی روابط جنسی مجاز و متعارف است. گاهی این رفتارهای جنسی به دلایل مختلف موجب بروز مشکلات متعدد و یا نارضایتی جنسی و نهایتا طلاق و ازهم پاشیدگی خانواده می‌شود. بنابراین، جایگاه آموزش و رفتار جنسی صحیح جایگاه بسیار مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ چراکه انسان بدون تردید به عنوان اشرف مخلوقات موجودی است که این صفات و رفتارهای او ذاتی نبوده، بلکه اکتسابی است. انسان موجودی است که قابلیت شدن دارد و این شدن ممکن است با الگوهای رفتاری بسیار متعالی و معنوی و یا با رفتارهای زشت و مجرمانه همراه باشد.

رفتار جنسی؛ غریزه‌ای طبیعی

شاملو با بیان اینکه بیش از 95 درصد از رفتارهای انسان اکتسابی و تحت تأثیر آموزش قرار دارد، گفت: البته یکی از غرایز طبیعی و فطری انسان رفتار جنسی است که نیاز فطری و غریزی انسان نیز است اما به دلیل مسائل فرهنگی و اعتقادی کودکان و نوجوانان کمتر مورد آموزش قرار می‌گیرند. خانواده‌های ما سرمایه‌گذاری بسیار در راه آموزش علمی فرزندان خود می‌کنند اما در بسیاری از حوزه‌ها از جمله در رفتارهای جنسی کاملا غفلت می‌کنند.

وی تصریح کرد: البته آموزش مسائل و رفتارهای جنسی که یکی از تابوهای اجتماعی جامعه ایرانی است، باید از طریق متخصصان این حوزه صورت گیرد. بنابراین، آموزش و تربیت جنسی کودکان و نوجوانان یکی از مغفول‌ترین عرصه‌های آموزشی و تربیتی است که باید مورد توجه متخصصان یا نهادهای متولی قرار گیرد. متأسفانه آمارهای تأسف‌برانگیزی وجود دارد که زوج‌های جوان با مشکلات عدیده رفتارهای جنسی مواجه هستند که ناشی از عدم آموزش است.

استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: در ایام قدیم و در میان خانواده‌های پرجمعیت ایرانی افرادی بودند که این مسائل را از طریق رفتاری به نوجوانان آموزش می‌دادند اما امروزه فردگرایی و جدایی از خانواده‌های بزرگ یک پدیده شده و والدین با فرزند نوجوانانی مواجه هستند که به دلیل مسائل مختلف نظارتی بر آن‌ها ندارند. از سوی دیگر ورود فضای مجازی نیز باعث دسترسی نوجوانان به بسیاری از الگوها و رفتارهای غیر مجاز و ممنوع شده که بهداشت روابط جنسی را از ایشان سلب کرده است. به همین جهت ماهیت رفتارهای جنسی نیز یکی از محرمانه‌ترین و خصوصی‌ترین رفتارهای انسان است.

شاملو تصریح کرد: البته این خصوصی‌ترین حریم امروز از سوی شبکه‌های مجازی به صورت گسترده در اختیار کودکان و نوجوانان قرار گرفته که موجب بروز انحرافات جدی جنسی و رفتاری در آن‌ها می‌شود که آن‌ها را در معرض آسیب قرار داده و قوام و دوام خانواده را از بین می‌برد. یکی از وظایف دولت جمهوری اسلامی ایجاد مراکز و نهادهایی است که بتواند برای تشکیل، تقویت و حفظ خانواده نظرات مشورتی ارائه داده و الگوهای صحیح رفتاری را نهادینه کند.

نهادهای عمومی و آموزش رفتار جنسی

وی اظهار کرد: اگر تربیت جنسی را به عنوان یکی از ابزارها بنگیریم، به معنی بکارگیری تمامی کنش‌ها، راه‌ها، روش‌ها و ابزارها برای تکامل و رشد و توانایی‌های مغزی، معرفتی و رفتاری انسان و نوجوان است. با توجه به اینکه این حوزه رفتارها حوزه‌هایی هستند که همگان از بیان آن ابا دارند، بنابراین، وجود نهادهای عمومی برای جلب اعتماد نوجوانان در این زمینه، سازوکار مناسبی برای آموزش رفتارهای جنسی متعارف و سالم است.

شاملو تصریح کرد: یکی از دلایل مهم ازهم پاشیدگی خانواده‌ها عدم رضایت جنسی و عدم توجه به نیازهای جنسی یکی از زوجین است که بخشی از آن ناشی از عدم آموزش است. برخورد با بزه دیدگان جنسی یکی از مهمترین سازوکارها است. بزه‌دیدگان جنسی متأسفانه مورد بزه‌دیدگی ثانوی نیز قرار می‌گیرند. در این مواقع اولین دخالت‌ها برای بزه دیدگان باید دخالت‌های روان‌شناختی باشد و روان‌شناسان وارد برخورد با این افراد شوند.

استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی افزود: بدون تردید درصد قابل توجهی از والدین شناخت دقیق و درستی از این حوزه‌ها ندارند. مسئله چگونگی رفتارهای جنسی در توصیه‌های مذهبی و اعتقادی وجود دارد اما در نظام اجتماعی و تقنینی جامعه مورد توجه قرار نگرفته است. نهادهای اجتماعی وظیفه دارند که وارد این عرصه شده و خانواده‌ها را مورد آموزش قرار دهند. مبارزه در راستای کاهش کودک همسری، کاهش توقعات جنسی نامتعارف، همگی نیازمند آموزش است؛ چراکه نمی‌توان همه مسائل را به صورت جرم‌انگاری حل کرد. همچنین، روابط جنسی بهداشتی و صحیح می‌تواند زندگی پایدار و بادوامی را در جامعه ایجاد کند که زمینه اولیه آن به دوره نوجوانی و سال‌های اولیه تشکیل زندگی مشترک بازمی‌‎گردد.

شاملو اظهار کرد: فرزندپروری خوب نه تنها در حوزه علم و آموزش‌های علمی و نظری بلکه در حوزه رفتارهای جنسی نیز مستلزم آموزش خوب است. تشکیل خانواده دو هدف بهره‌مندی از لذات غریزی و جنسی و دوم تولید مثل و فرزندپروری است که این مسئله نیازمند آموزش به زوجین به ویژه در حوزه مسائل و رفتار جنسی است. مسئله بلوغ جنسی نوعی تابو و مسئله رها شده در جامعه است و کودکان و نوجوانان در این زمینه از آموزش لازم برخوردار نیستند. این آموزش‌ها باید از سوی افراد متخصص در جامعه صورت گیرد به ویژه در جامعه ما که به دلیل ورود فضای مجازی و رسانه‌های مختلف دچار بلوغ جنسی شده است. ما در این حوزه نیازمند سرمایه‌گذاری اجتماعی هستیم تا بستر ایجاد خانواده بادوام و سالم را فراهم کنیم.

وی بیان کرد: سلامت جسمی و روانی کودک مستلزم این است که از لذاتی که در آینده از آن‌ها بهره‌مند می‌شود، به صورت صحیح استفاده کند. بنابراین، انحرافات موجود در نظام‌های اجتماعی به ویژه انحرافات جنسی واقعیت تلخی هستند که وجود دارند که بخش عمده آن ناشی از فقر اطلاعات، الگوهای نادرست و ... است. لذا برای آگاهی‌بخشی آموزش و تربیت صحیح و پیشگیری از وقوع این جرایم، نیازمند دستیابی به آموزش کیفی، صحیح و حرفه‌ای هستیم و در عین حال باید از وقوع چنین انحرافاتی پیشگیری کنیم. آموزش‌های کافی در این زمینه موجب جلوگیری از انحرافات، خشونت‌ها و سوء استفاده‌های جنسی می‌شود. یکی از این بسترها کودکان کار، قاچاق کودکان و کودک همسری است که باید با این مقوله در جامعه مقابله کرد.