«صادق مازیغ»؛ حافظ تونسی که برای مقابله با الحاد مترجم قرآن شد
«صادق مازیغ»؛ حافظ قرآن تونسی و دانشآموخته زبان فرانسه بود که به دلیل تسلط بر ابن زبان وارد مسیری شد که پایانش ترجمه آیات وحی در پاسخ به روحهای تشنه و جویندگان حقیقت در روزگاری آکنده از تفکرات الحادی بود.
به گزارش ایکنا؛ غالباً ترجمه‌های قرآن از یک دوره تاریخی نسبت به دوره دیگر متفاوت است و انگیزه‌های خاصی را دنبال می‌کند؛ تحولات فرهنگی و انگیزه‌های نخبگان نیز برای ترجمه قرآن مختلف بوده و برخی با یک کار تفسیری و ترجمه برای احیای مفاهیم والا و متعالی در جامعه تلاش می‌کنند.
این همان چیزی است که در تونس در اوایل دهه هشتاد قرن گذشته اتفاق افتاد؛ جایی که ایدئولوژی اتحاد اعراب شکست خورد و رؤیاهای سوسیالیسم و گفتمان سکولار به رهبری حبیب بورقیبه(رئیس‌جمهور تونس در سال‌های ۱۹۵۷ تا ۱۹۸۷) از بین رفت؛ شخصی که با سیاست‌های غربی سعی داشت سرچشمه‌های اندیشه دینی را بخشکاند و میراث اصیل زیتونی در تونس را نابود کند.
در چنین شرایطی ترجمه قرآن «صادق مازیغ»، نویسنده تونسی از رونق افتاد، ترجمه‌ای که مرکز انتشاراتی «التونسیه»(الدار التونسیه للنشر) با کمک «محمد بن العربی»، «لطیفه جعایدی» و «عفیف کشک» آن را در سال 1983منتشر کرده بود و مقدمه‌ای تقریباً طولانی در حدود 50 صفحه داشت که در آن انگیزه‌های مترجم از انجام این کار شرح داده شد و مهم‌ترین آن «مقابله با الحاد» بود.
حافظ قرآن و عاشق ادبیات
صادق مازیغ متولد 16 جولای 1906 در منطقه «باب سویقه» در پایتخت تونس بود، او در نوجوانی در مدرسه قرآن به یادگیری کلام وحی روی آورد و با کمک استاد «شاذلی مورالی»، روزنامه‌نگار، ادیب و مدیر مسئول روزنامه «المنیر» تونس حافظ قرآن و عاشق ادبیات شد و پس از سال‌ها تلاش و نویسندگی و پژوهش در حوزه ادبیات، سرودن شعر، نوشتن مقالات و ترجمه اشعار شعرای فرانسوی به عربی در 14 مارس 1990 دار فانی را وداع گفت.
پایگاه خبری «العربی الجدید» به ویژگی‌های ترجمه قرآن صادق مازیغ پرداخته و آورده است: مازیغ، الحاد را که در میان روشنفکران به شکل‌های مختلف رایج شده بود، نتیجه انحراف از مسیر هدایت می‌دانست، به‌ویژه در شرایطی که فرهنگ فرانسوی در جامعه تونس ریشه دوانده بود، به همین دلیل به ترجمه قرآن روی آورد و در این مسیر وارد شد.
الحاد در آن زمان به معنای گرایش به سلطه تفکرات عقلی بر متون دینی(سلطه عقل بر دین) بود؛ هر دوی این گرایش‌ها برای طرفدارانش که دو گروه افراد سنت‌گرا و لائیک متمایل به غرب بودند، جذاب بود؛ در حالی که تفکر لائیک مرجعیت دین و متون دینی را مخالف با توسعه و مدرنیته می‌دانست.
به همین دلیل صادق مازیغ به ترجمه قرآن روی آورد و تأکید داشت که ترجمه‌اش هدفی جز پاسخ به روح تشنه افرادی که به دلیل تفکرات الحادی سردرگم شده‌اند، ندارد، وی همچنین گفته است: «پایان این دوره به جاهلیت مدرن نزدیک شده و در آن مادی‌گرایی طغیان و گرایش‌های شهوانی تسلط یافته است».
دقت نظر و تسلط بر قواعد بلاغی؛ ویژگی ترجمه فرانسوی قرآن
صادق مازیغ ترجمه قرآنش را با دقت نظر و تسلط بر قواعد بلاغی به رشته تحریر درآورد و معتقد بود «لغت ضاد»(زبان عربی) چنان ظرفیتی داشته است که توانسته انتقال‌دهنده مفاهیم والا و عمیق قرآنی باشد و حقایقی جاودانه را بیان کند.
او به این مسئله باور عمیق داشت و تنها آن را به زبان نمی‌آورد و تأکید می‌کرد که در مفاهیم قرآن و آیات این کتاب مقدس، سخن از مرگ، زندگی، عدم و وجود، هستی، سرنوشت و جهان ناسوت و لاهوت گفته شده و اینها مهم‌ترین مسائلی است که چارچوب قرآن را تشکیل می‌دهد و سایر ادیان، فلسفه و هنرها نیز به این مطالب پرداخته و هر کدام به شکل و بیانی خاص آن‌ها را مطرح کرده‌اند؛ اما در متن قرآن، با تصویرسازی و ترکیبات صرف و نحوی، درآمیخته است.
مازیغ همچنین ترجمه قرآنش را بهترین ترجمه نمی‌دانست؛ بلکه آن را جدیدترین ترجمه در زمانی می‌دانست که بیش از سه دهه از انتشار ترجمه‌های «رژی بلاشر»(1957)، خانم «دونیز ماسون»(1967) و محمد حمیدالله(1977)(نخستین مترجم قرآن به فرانسه) گذشته بود؛ ترجمه‌هایی که همگی در پاریس منتشر شد؛ اما در میان خوانندگان عرب آشنا به زبان فرانسه رواج نیافت.
اسلوب ساده و وسواس در انتخاب واژه
سادگی اسلوب و وضوح عبارت از ویژگی‌های ترجمه قرآن صادق مازیغ ذکر شده؛ چیزی که در ترجمه‌های قبل دیده نمی‌شد؛ او برای بیان مفاهیم قرآن وسواس خاصی در انتخاب کلمات و اصطلاحات فرانسوی داشت و سعی می‌کرد واژه‌ای را برگزیند که مخاطب به خوبی آن را درک کند و در زبانی که به آن تکلم می‌کرد، وجود داشته باشد تا مانع ثبت واژه‌های عجیب و غریب در زبان فرانسه شده و خواندن و مقایسه آن را تسهیل کند و هر صفحه از قرآن او دو بخش عربی و فرانسوی داشت.
او اصرار داشت که ترجمه قرآنش، متن قرآن و مفاهیم و معانی گسترده آن را تمام و کمال بیان نکرده، زیرا قرآن، خطابه‌ای ربانی و الهی است که وجوه مختلف مفاهیم و معانی احتمالی آن پایان‌ناپذیر است.
این حافظ قرآن تونسی در پایان مقدمه نیز مختصری از سیره پیامبر(ص) را با عنوان «زندگینامه‌ای برای یک نفر(سیرة من اجل الواحد) آورده و در آن به مهم‌ترین وقایع زمان رسول خدا برای بیان دعوت و اتمام رسالتش پرداخته است.
صادق مازیغ برای انجام این کار به رصد کافی اطلاعات تاریخی و زبانی تکیه کرده تا بتواند معانی درست کلمات را بیان و به شکلی درست و گویا آن را منتقل کند، او همچنین از کتب تفسیری قدیم و جدید بهره برده و این کتاب‌ها منبع خوبی برای تسهیل در انتقال معانی به مخاطب بوده است.
استناد به کتاب تفسیری «التسهیل لعلوم التنزیل»
او همچنین به تفسیر «التسهیل لعلوم التنزیل» تألیف «محمد بن جزی الکلبی(1293 ـ 1340) استناد کرده، بدون اینکه دلیل روشنی برای برتری این مفسر بر دیگران و استفاده از تفسیر او به عنوان منبع در مقایسه با تفاسیر دیگر ذکر کرده باشد و شاید بتوان گفت دلیل آن، اختصار این تفسیر بوده است.
صادق مازیغ پرهیز از سلسله اقداماتی که در مقدمه از آن به عنوان «مُحَرَمات» یاد کرده است، برای مترجم واجب می‌دانست، به عنوان مثال معتقد بود که هر نوع برداشت معمول از قرآن، دیدگاه و نظر شخصی مؤلف و مترجم آن است و دفاع از این نوع برداشت حتی اگر تنها برداشت و تفسیر درست از قرآن باشد، اشتباه است تا از تأثیرگذاری بر برداشت‌های خواننده از متن قرآن پرهیز و به او آزادی کامل داده شود که به شخصه معنای قرآن را بدون هر گونه تأثیر و تأثر کشف کند.
از سوی دیگر معتقد بود که از متن قرآن، صداقت و حقیقت تراوش می‌کند و هر نوع موضع جانبدارانه‌ای به مثابه مخدوش‌کردن معنای اصلی قرآن و نقض امانتداری است.
ایده ارائه ترجمه قرآن به فرانسوی
چگونگی روی‌آوردن صادق مازیغ به ترجمه قرآن داستان جالبی دارد، «احمد القدیدی»، نویسنده مقالات پایگاه اینترنتی «عربی 21» در یکی از مقالاتش در این پایگاه در 8 ماه می 2020، این داستان را شرح داده و آورده است: «در میانه دهه هفتاد میلادی من همکار و معاون مرحوم «عزوز الرباعی» در مرکز انتشاراتی «التونسیه» در تونس بودم، در آن زمان گروهی از جوانان خیلی حسرت می‌خوردند از اینکه ترجمه‌های فرانسوی قرآن از جمله «حمیدالله حیدرآبادی هندی» و «رژی بلاشر» شرق‌شناس فرانسوی با وجود اینکه صاحبانش حسن نیت داشتند؛ ضعیف است و از این مسئله می‌نالیدند.
من به طور اتفاقی با استاد «صادق مازیغ» در منطقه «المنزه» همسایه بودم و با او و دیگر فرهیختگان عرب در جلسات روزانه در قهوه‌خانه «المپیک» شرکت می‌کردم، در این جلسات متوجه شدم که مازیغ به تصوف و عرفان معتدل و درستی گرایش دارد و حافظ قرآن است و در اسرار و رموز قرآن تبحر دارد.
او مسلط به ادبیات و زبان فرانسه هم بود و درباره ترجمه‌های فرانسوی قرآن با استاد صحبت می‌کردیم، مازیغ معتقد بود ترجمه‌های فرانسوی قرآن، اسرار کتاب خدا و روح اسلام را به مخاطب فرانسوی منتقل نمی‌کند و ترجمه آیه 28 سوره رعد «الا بذکر الله تطمئن القلوب» را برای ما مثال زد و گفت واژه‌های کاملاً عادی فرانسوی برای ترجمه این آیه مورد استفاده قرار گرفته که معنای خشوع را منتقل نمی‌کند و اگر من بودم بار معنایی آیه را به زبان فرانسه با همان شکوه و جلال زبان عربی که سرشار از ایمان و هیبت است، منتقل می‌کردم و آیه را از نو ترجمه کرد؛ همه ما او را تحسین کردیم و انتقال بار معنایی درست قرآن در این آیه کاملا نمایان بود.
«احمد القدیدی»، نویسنده مقالات پایگاه اینترنتی «عربی 21»
در آن زمان من به او پیشنهادی داده و گفتم قرآن را با کمک «مسعود بلعربی» ترجمه کند؛ اما او عذرخواهی و به خاطر کهولت سن امتناع کرد؛ با اصرار او را قانع کرده و عزوز الرباعی(مدیر انتشارات التونسیه) را در جریان گذاشتم؛ به شدت استقبال کرد، اما شیخ صادق با عزوز مشکل داشت و از قدیم تنش‌هایی میان این دو شکل گرفته و روابطشان شکراب شده بود، صادق مازیغ به من گفت که عزوز در کتابی که سابق بر این منتشر کرده، حقش را خورده و نمی‌خواهد دوباره با او همکاری کند؛ اما با اصرار من این موضع حل شد و عزوز الرباعی دفتری را در ساختمان انتشارات در اختیار مازیغ گذاشت تا این کار انجام شود.
این ترجمه پس از دو سال به پایان رسید و یکی از بهترین ترجمه‌هایی شد که بعدها مؤسسه «ژون آفریک» در پاریس در چاپی نفیس آن را به چاپ رساند.
و این‌گونه بود که خداوند به من کمک کرد که پشت زیباترین و کامل‌ترین ترجمه فرانسوی قرآن باشم؛ ترجمه‌ای که علما و کارشناسان فرانسوی آن را قبول و به این ویژگی‌هایش اذعان داشتند؛ زیرا با قلم مردی به شدت مؤمن و معتقد به عرفان و تصوف و متبحر در زبان و فرهنگ عربی و فرانسوی نوشته شد و او مرحوم شیخ صادق مازیغ(رحمة الله علیه) بود.
خدا خواست که من توفیق داشته باشم که این ایده شکل گرفته و اجرا شود و برای نخستین‌بار در تونس و برای بار دوم در فرانسه به چاپ برسد، «ژاک برک» شرق‌شناس مشهور فرانسوی و یکی از مترجمان قرآن به فرانسه در دیداری کوتاه که در نمایشگاه کتاب پاریس با هم داشتیم، ترجمه شیخ صادق را بهترین ترجمه قرآن دانست؛ زیرا تنها ترجمه‌ای بود که صاحبش، قداست اسلام و خشوع ایمان را با آن به زبان فرانسه منتقل کرده بود، خداوند همه اینها را رحمت کند و به من توفیق دهد که در راه رضای او و خدمت به تمدن اسلامی گام بردارم.»
ترجمه: زهرا نوکانی
انتهای پیام
