انتشار کتاب «تاریخ سینمای سیار در ایران»

به گزارش ایکنا، به نقل از حوزه هنری استان اصفهان، کتاب «تاریخ سینمای سیار در ایران» اثر مجید فدایی، از سوی حوزه هنری استان اصفهان در نشر اسپانه منتشر و روانه بازار کتاب شد.

محمد تهامی‌نژاد، پژوهشگر و منتقد سینمای مستند در یادداشتی به مناسبت انتشار این کتاب آورده است: کتاب «تاریخ سینمای سیار در ایران» که در ۲۶۸ صفحه منتشر شده، شامل پژوهش در موضوعی حساس از تاریخ اجتماعی و سیاسی معاصر ایران است که به ابزار نمایش و مبحث دسترسی گسترده به رسانه می‌پردازد.

در مقطعی از تاریخ معاصر ایران، گسترده‌سازی ابزار نمایش توسط قدرت‌های جهانی، به‌دلیل پراکندن تصویر در اذهان مردمانی بود که می‌شد آنان را در مسیر دلخواه به حرکت در آورد. جستجو در ابعاد این نقش، در تاریخ‌نگاری سینما در ایران سابقه چندانی ندارد و با آزاد شدن دسترسی به اسناد پنهان شده در دوسیه‌ها (از جمله مرکز اسناد ملی ایران)، گوشه‌های پنهان این تاریخ نانموده هر چه بیشتر کشف و بر‌ملا شده است.

مجید فدایی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، از طریق فیلم و پژوهش‌هایش در سالیان اخیر، به گوشه‌های فراموش شده تاریخ معاصر کرمان پرداخت و با تألیف کتاب تاریخ سینمای سیار، پدیده سینمای سیار در سراسر ایران را مورد توجه قرار داد.

روی جلد این کتاب سندمحور، با سه عکس تزئین شده است که عبارتند از: اتومبیل‌های نمایش سیار، برگزارکنندگان و تماشاگران. ضمن اینکه در هر سه عکس، عنصر اصلی، نمایش فیلم و ذات تصویری بوده که قرار است به نمایش درآید و یا در خارج از کادر دوربین، در حال نمایش است. در پشت جلد، تصویری از آرم اصل چهار در گستره ایران دیده می‌شود. تمام کتاب نیز حکایت نقش و مواجهه این عوامل با یکدیگر و سیاست‌های زمینه‌ای، ایدئولوژیک و هدف‌های نمایش(حتی تولید فیلم) و واکنش‌های مختلف تماشاگران در سراسر ایران است.

«اثر پیش رو حاصل دغدغه‌های ذهنی، خاطرات و جستجوی نگارنده است. در واقع، پژوهشگر همانند بسیاری از هم‌نسل‌های خود، اولین تجربه و آشنایی با تصاویر متحرک را از طریق نمایش‌های سینمای سیار در مدرسه و مراکز فرهنگی دیگر کسب کرده و خود نیز در برهه‌ای از زمان و در نوجوانی، یکی از دست‌اندرکاران نمایش فیلم به‌وسیله سینمای سیار بوده است، ولی انگیزه اصلی انجام این پژوهش، مواجه شدن با گزارش‌ها و اسناد در خصوص فعالیت سینمای سیار بین پرونده‌های بایگانی شده مربوط به سینما در مرکز اسناد کرمان در حاشیه پژوهش درباره تاریخچه حضور سینما در کرمان در سال ۱۳۸۶ پدید آمد».

فدایی، کتاب سینمای سیار را اولین در نوع خود و روش پژوهش را توصیفی تحلیلی معرفی کرده و افزوده است: «در فصل پایانی و به‌عنوان نتیجه‌گیری پژوهش، فعالیت سینمای سیار قدرت‌های جهانی در ایران از منظر نظریه «امپریالیسم فرهنگی» هربرت شیلر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

کتاب به پنج فصل عمده تقسیم شده است:

۱ـ سینمای سیار در جهان

۲ـ سینمای سیار در ایران. این فصل به هفت بخش تقسیم می‌شود که بخش چهارم با عنوان «سینمای سیار آمریکا در ایران» مفصل‌ترین بخش این فصل است که از صفحه ۵۴ تا ۱۵۰ ادامه دارد و بخش پنجم که به دهه ۱۳۴۰ می‌پردازد، کوتاه‌ترین بخش و فقط سه صفحه است.

۳ـ سینمای سیار و امپریالیسم فرهنگی

۴ـ اسناد سینمای سیار در شهرستان‌ها.

ـ پیوست‌ها.

فصل اول با جستجوی هدفمند در تاریخ سینما، به مقایسه و نقش فیلم‌هایی که بر پرده می‌افتاد و کینه توسکوپ ادیسون و «اجیت ترن‌ها» می‌پردازد. فصل سینمای سیار در ایران، بسیار خواندنی و در عین حال متکی بر نظریه افکار عمومی‌سازی است، از جمله سندی از کمیته برنامه‌ریزی خارجی در صفحه ۵۱ منتشر شده که بیان می‌کند:

۱ـ هدف تبلیغات بریتانیا در پرشیا، باید در راستای تحت تأثیر قرار دادن پارسیان[ایرانی‌ها] به‌صورتی باشد که الف) امنیت داخلی آنها و منافع ما حفظ شود و ب) آنها به ما در زمینه گسترش و حفظ خطوط ارتباطی با روسیه از طریق خود کمک کنند.

۲ـ هدف مورد نظر موازی با این تبلیغات بریتانیا این است که پس از جنگ، پارس[ایران] مستقل و طرفدار بریتانیا باشد.

در همین فصل، چند سند به‌صورت اخباری که در روزنامه‌های محلی منتشر شده، به چاپ رسیده است. در این اسناد، علت اعتراض تماشاگران (عمدتاً معلمان مدارس)، واکنش دولتی نسبت به آنها و بیانیه دانش‌آموزان رفسنجان (سند شماره ۸) چاپ شده و در سوی دیگر، اسناد محرمانه‌ای هم وجود دارد که نشان می‌دهد مأموران دولتی در رفسنجان یا شهرهای دیگر، با موضوع چگونه برخورد کرده و درک آنها از اعتراض‌ها چه بوده است. نویسنده در پایان این بخش نوشته: «یانکی به خانه‌ات برگرد» یکی از شعارهای متداول علیه فعالیت اصل چهار و حضور آمریکا در ایران به‌خصوص قبل از کودتای ۲۸ مرداد است».(ص۱۰۱) در همین صفحه آمده است: «علت اصلی و دقیق آن برای پژوهشگر به درستی مشخص و روشن نیست که شاید بتوان گمان‌هایی را مطرح کرد».

در نمونه‌ای دیگر که از دکتر حمید نفیسی نقل شده است، به نقش محمدعلی ایثاری به‌عنوان مسئول سینمای سیار در آستارا اشاره می‌شود که مأموران ژاندارمری از او خواستند علیه تبلیغات روس‌ها اقدام کند. او هم فیلم خبری «بازدید شاه ایران از آمریکا» را انتخاب و در لب مرز با صدای هر چه بلند‌تر پخش می‌کند که سبب ساکت شدن دستگاه تبلیغاتی شوروی می‌شود.(ص۱۳۵)

نمایش فیلم از طریق سینمای سیار در دهه‌های بعد نیز در ایران ادامه یافت. در صفحه ۱۵۸، به شیوه کتابرسانی و نمایش فیلم طاووس، نمایش فیلم در مساجد، سینمای سیار دانشجویی، سینمای سیار دوران جنگ، جهاد سازندگی و اداره‌کل سمعی و بصری اشاره می‌شود. در بخش سینمای سیار دانشجویی، از آرشیو بسیار غنی احمد جورقانیان نام برده شده است. در صفحه ۱۶۲، به فیلم موشک کاغذی فرهاد مهران‌فر (محصول ۱۳۷۵) می‌رسد که موضوع آن، نمایش فیلم سیار در روستاهای گیلان است و از قول مهران‌فر می‌نویسد که حتی فیلم مادیان در روستاهای گیلان نمایش داده شد.(ص۱۷۵) این بخش تا سال ۱۳۸۲ ادامه پیدا می‌کند که فعالیت سینمای سیار در اداره‌کل همکاری‌های سمعی و بصری پایان یافت.(ص۱۷۶)

نویسنده در فصل «سینمای سیار و امپریالیسم فرهنگی»، موضوع مورد پژوهش خود را در چارچوب نظریه «امپریالیسم فرهنگی» هربرت شیلر پیش می‌برد. هربرت شیلر، جامعه‌شناس و منتقد رسانه‌ها، «امپریالیسم فرهنگی را وسیله‌ای برای نفوذ اجتماعی و مقدمه‌ای برای تسلط اقتصادی و سیاسی می‌داند. اسناد نشان می‌دهد که شوروی در استفاده از سینمای سیار برای امور تبلیغاتی و نفوذ فرهنگی هر چه بیشتر در ایران پیش‌قدم بوده است.(ص۱۷۹) نویسنده در این بخش، به تحقیقات ایرانی از جمله نوشته‌های آشوری، طباطبایی، اشتری، ولایتی، ایرج ذوقی، حمیدرضا رمضانی، محمد تهامی‌نژاد، اشرف اقبالی، محمود رنجبرفخری، سیروس مددی، دانشور، ویدا همراز و اسماعیل رائین اشاره کرده است.

فصل اسناد سینما سیار در شهرستان‌های ایران شامل ۱۵ سند و گزارش متعلق به وزارت کشور و وزارت اطلاعات درباره نمایش فیلم در شهرهای مختلف ایران است؛ از جمله نامه‌نگاری وزارت اطلاعات به وزارت امور خارجه که قرار بوده سفارت آلمان فیلمی را در فرمانداری کل بختیاری نمایش بدهد، ولی راننده را عوض کرده و به وزارتخانه اطلاع نداده‌اند. ضمناً از مهمان‌نوازی پلیس و سازمان جلب سیاحان سوء‌استفاده کرده و حتی بدون پرداخت دیناری بابت کرایه اطاق و هزینه غذا، آنجا را ترک کرده‌اند. «دستور فرمایند در این مورد تذکر لازم به سفارت آلمان داده شود». (ص۲۱۲)