دانش یکپارچه، پیشرفت همه‌جانبه و الزامات همکاری‌های بین‌رشته‌ای
حجت‌الاسلام والمسلمین سعیدرضا عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در همایش دهمین سال تاسیس دانشکده علوم و فنون نوین دانشگاه تهران که در محل این دانشکده برگزارشد به ایراد سخنرانی پرداخت.
به گزارش ایکنا، به نقل از مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، عاملی با بیان اینکه دانشکده علوم و فنون نوین مثال یک توفیق بین‌رشته‌ای است گفت: دانشکده علوم و فنون نوین که امروز ده ساله شده است، دانشکده‌ای جدید، با نگاه جدید و با همکارهای تعاملی و بین‌رشته‌ای است که امروز از توفیقات زیادی هم در سطح ملی و هم در سطح بین‌المللی برخوردار بوده و البته چالش‌های زیادی را هم پشت سر گذاشته است. ابتدا تشکر می‌کنم از کسانی که با فکر باز پایه‌گذار بین رشته‌ای‌ها در دانشگاه تهران بودند و پیشتاز نوآوری در دانشگاه‌های کشور بوده‌اند. از دانشگاه تهران همین انتظار وجود دارد و همچنان که هنوز هم دارای مرجعیت علمی و بین‌المللی است. یکی از فیلسوفان برتر حوزه علم که به ایران آمده بود تعبیر جالبی داشت و گفت: خلاقیت خود قانون است. وقتی خلاقیتی به جا و مؤثر داریم، خود آن خلاقیت تبدیل به قانون خواهد شد. بین رشته‌ای‌ها قادر هستند در فضای علمی کشور با خلاقیت و نوآوری برای حل مسال تاثیرگذار باشند.
عاملی با اشاره به گزارش رئیس دانشکده علوم و فنون نوین گفت: چاپ 294 مقاله بین‌المللی و ارائه 90 مقاله در همایش‌های بین‌المللی و همچنین ثبت 2 اختراع ملی و چاپ 7 جلد کتاب، بخشی از توفیقات دانشکده در سال 1399 بوده است و جایگاه برترین‌ها را به لحاظ ارجاعات علمی به خود اختصاص داده است.
استاد دانشگاه تهران ضمن طرح این پرسش که چرا نیازمند بین‌رشته‌ای هستیم؟ ادامه داد: پیشرفت علم حاصل جابجایی‌های انقلابی در تفسیر است که به‌موجب آن یک پارادایم جانشین پارادایم دیگری می‌شود. از این رو تاریخ علم مهر و نشان انقطاع و عدم پیوستگی را بر خود دارد. از نظر کوهن «پیشرفت‌های علمی از طریق افزایش تدریجی قوانین صورت نمی‌گیرد و به‌دست آوردن امور بدیع به‌صورت انباشتی غیرمحتمل است.»
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به تحول علوم و پیشرفت از طریق انقلاب پارادایمی افزود: در پاردایم تولمی که پارادایم ابتدایی بوده است، ایستا بودن زمین 15 قرن بر جهان علم حاکم بود که نظریه‌ای غلط از آب درآمد. پس از آن پارادایم کپرنیک و چرخش زمین بدور خورشید مطرح شد. پارادایم سوم وحدت بحرالعلوم‌ها یا حکمای مسلمان که پایه وحدت علوم و توحید گرایی در علم را گذاشتند است؛ این دوران که حدود قرن 12 و 13 میلادی است دوران حضور دانشمندان چندرشته‌ای است که دارای چند علم متفاوت هستند، هم فیلسوف هستند، علم نجوم می‌دانند، متخصص در طب هستند و به نوعی علوم مختلف را مبتنی بر وحدت علوم دنبال می‌کنند، و پارادایم عصر حاضر که بین‌رشته‌ای، چندرشته‌ای نیز به نوعی وحدت و همکاری علوم را برای فهم و حل مسئله دنبال می‌کند.
عاملی با اشاره به آیه 190 از سوره مبارکه آل عمران که فرمود اِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الْأَلْبَابِ افزود: فهم اولیه از این آیه شریفه این است که خلقت آسمان‌ها و زمین و اختلاف شب و روز نشانه‌هایی برای اهل خرد است. به نظر می‌رسد باطن آیه ناظر بر رمزی‌هایی است که در هستی وجود دارد و وظیفه متخصصین و دانشمندان کشف این رموز است.
پارادایم‌های کلانی ناظر به حوزه علم وجود دارد که مهمترین آنها دانش تجربی مبتنی بر سعی و خطاست که ضعف آن در ابطال پذیری یافته هاست که موجب می‌شود یافته‌ها از اطمینان و اتقان ماندگار برخوردار نیستند. می‌توان از نگاه بین‌رشته‌ای به عنوان یک پارادایم و الگوواره فهم و حل مسائل حوزه علم سخن گفت. بین رشته‌ای‌ها برای کاهش خطاها در فهم و حل مسائل پا گرفتند. نگاه بین رشته‌ای، نگاه 360 درجه به پدیده‌ها را دنبال می‌کنند و همه جوانب را در نظر می‌گیرند. بین رشته‌ای‌ها در ادامه علوم تجربی مطرح شد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: در پارادایم علوم تجربی، دانش تجربی به قدری قدرتمند شد که روش غالب بر همه علوم طبیعی، مهندسی، اجتماعی و انسانی شد و روشی را که مبتنی بر علوم تجربی بود روش علمی تلقی کردند. خصیصه آزمون و خطا، یافته‌های علوم تجربی را بر قاعده ابطال پذیری ابتناء بخشید و عدم قطعیت را به عنوان اصل حاکم بر همه یافته‌ها قرار داد و این صرفاً یک قرارداد یا امر اعتباری نبود، بلکه یک امر ذاتی مرتبط با خطاپذیری انسان بود.
استاد دانشگاه تهران در ادامه با تشریح پارادایم چندرشته‌ای یا بین‌رشته‌ای افزود: این پارادایم به معنای پیوند دو چیز با یکدیگر و تبدیل شدن آن دو به یک امر ترکیب شده است و می‌تواند به معنای ارتباط دو چیز با حفظ استقلال یکدیگر برای گسترش فهم نسبت به یک امر باشد. بدون همکاری چند رشته‌ای علم مفید و موثر جریان پیدا نمی‌کند.
عاملی با اشاره به طرح موضوع توسعه پایدار و اینکه طرح آن به این دلیل بود که دانش‌های تک رشته‌ای قادر به حل بزرگ مسئله‌های جهانی نبودند، اظهار کرد: نگاه تک‌رشته‌ای منتهی به فشارهای انسانی، اجتماعی و زیست محیطی گسترده شده و می‌شود؛ همانطور که می‌بینید با گسترش فناوری‌ها به محیط زیست خسارت‌های فراوان وارد شده است.
وی افزود: اساسا علم یک جریان آزاد فهم است و محدود کردن آن به یک نگاه خاص نوعی کوری عاشقانه را به همراه خواهد داشت. علم رشته‌ای با تبدیل دانش به ابعاد جزئی‌تر و کوچک‌تر، گرفتار انزواری آکادمیک می‌شود. نگاه تک‌رشته‌ای فراموشی واقعیت‌های پیرامونی را در پی دارد و جهت مطالعات رشته‌ای در یک مسیر هدفمند مرتبط با یکدیگر قرار ندارد.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: اما دانش بین‌رشته‌ای توان سازگاری با همه علوم را دارد؛ دانش بین‌رشته‌ای به همه علوم احترام می‌گذارد و از یک منش دوستانه به رویکردهای مختلف علم برخوردار است.
وی ادامه داد: برخلاف دانش تک رشته‌ای که از یک خصلت سلسله مراتبی، خشن و نفی کننده برخوردار است. دانش بین‌رشته‌ای یک دانش سازگار با هم رشته‌های علوم است و از طبعی منعطف برخوردار است. فهم جامع و آزاد واقعیت، یکپارچه‌سازی عناصر فهم و دور شدن از یکجانبه‌نگری و مطالعات کاریکاتوری ضرورت بین رشته‌ای‌ها را بیان می‌کند. نگاه کاریکاتوری، محصول کاریکاتوری را خلق می کند و مشخصه اصلی آن عدم تناسبت و توازان است.
عاملی، ضمن بیان پارادایم سوم یعنی پارادایم شبیه‌سازی گفت: در تبیین پارادایم شبیه‌سازی هستی به منظور دور شدن از یکجانبه نگری و مطالعات کاریکاتوری سئوال اساسی این است که چرا امروز خط مقدم علوم تجربی، رفتاری و انسانی سمت گیری بازگشت به منطق «طبیعت ناب» را پیدا کرده است؟ پاسخ این است که علم در نقطه اوج خود با «خطاپذیری» و «ابطال‌پذیری» تشخص پیدا می‌کند. اندیشمندان به دنبال دانش قابل اعتماد هستند. به عنوان نمونه از شبیه‌سازی هستی می توان به آغاز جدی صنعت ترمیم اشاره کرد که مسئله یادگیری از طبیعت با مهندسی بافت شروع شد. در واقع با نگاه شبیه‌سازی، تلاش می‌شود قاعده‌های طبیعت ناب را کشف کرد و آنها را تبدیل به یافته‌های تعمیم یافته کرد.
استاد دانشگاه تهران ضمن تبیین جایگاه دانش یکپارچه بعنوان الگو واره دانشی جدید که با رویکرد بین رشته‌ای و شبیه سازی قابل جمع است، گفت: خواستگاه دانش یکپارچه نوع نگاه به بازاریابی بود که منجر به IMCشد. بدنبال آن هر نوع نگاه فراگیر به متغیرهای مرتبط با شناخت یک پدیده در دوره زمانی مشخص را دنبال می‌کرد، نوعی دانش یکپارچه به حساب می‌آمد.
عاملی با اشاره به اینترنت همه پدیده و پیوندهای ترکیبی علوم به عنوان یک مسئله بین‌رشته‌ای با مولفه‌های گسترده، گفت: روش‌های ترکیبی رویکرد جامع‌نگر به همه پدیده‌ها دارد مانند اینکه وارد جهان رقومی در مقابل جهان شیئی شده‌ایم. جهان رقومی که در بستر دیجیتال است، دامنه خطرزایی و خلاقیت‌های مثبت ما را بالاتر برده است. جهان مجازی توان فراهم کردن آرامش انسان و هم توان خلق برخی اعتیادها را دارد. این حوزه‌ها نیاز به کار اساسی دارد و ابر مسائلی محسوب می شود که با رویکرد بین رشته‌ای و دانش یکپارچه می توان به آن پرداخت.
استاد دانشگاه تهران با اشاره به روش‌های ترکیبی و رویکرد جامع نگر به پدیده های جهانی گفت: مسائل علوم مهندسی و علوم انسانی ابعاد و مقیاس جهانی پیدا کرده است؛ متغیرهای مداخله کننده در فهم پدیده‌ها متکثر شده است و ناگذیر بدون همکاری چندرشته‌ای امکان فهم پهنانگر و ژرفانگر و در عین حال جامع‌نگر فراهم نیست.
عاملی به ضرورت استفاده از روش‌های تحقیق ترکیبی در پیوند با رویکرد چندرشته‌ای اشاره کرد گفت: طبیعتاً چندرشته‌ای‌ها نیازمند روش‌های تحقیق متنوع نیز هستند. در کتاب «روش‌های تحقیق در مطالعات فرهنگی و رسانه» که توسط دانشگاه تهران چاپ شده است، 40 روش متفاوت برای تحقیقات فرهنگی مطرح کرده‌ایم. در مسیر رشد روش‌های تحقیق و تحت تاثیر بوجود آمدن "دانش یکپارچه"، روش‌های تحقیق از شکل مرسوم آن که یا روش‌های کمی بود و یا روش‌های کیفی، وارد رویکرد روش‌های ترکیبی شده است تا بتواند شناخت پدیده‌ها و روابط بین آنها را جامع‌تر و عمیق‌تر درک کند.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به ضرورت خروج از دلبستگی‌ها و وابستگی‌های رشته‌ای افزود: کنار گذاشتن فرضیات قبلی و وابستگی‌های متعصبانه رشته‌ای کلید اصلی برای موفقیت مطالعات چند رشته‌ای است.
وی افزود: ولی متأسفانه در محیط دانشگاهی حتی در وزارت علوم نیز ما شاهدیم در مواجهه با بین‌رشته‌ای‌ها مقاومت وجود دارد و تصویب برخی بین‌رشته‌ای‌ها را کماکان به گروه‌های تک‌رشته‌ای می‌سپارند و استقبال خوبی از آن صورت نمی‌گیرد. بسیاری از اساتید اساسا علم را تک ساحتی و تک رشته‌ای می‌دانند و مابقی را شبه علم به حساب می آورند. دانشگاه هم سازکار مشخصی برای تشویق و ترغیب برای همکاری‌های بین‌رشته‌ای فراهم نکرده است. لذا نیازمند یک انقلاب بزرگ علمی هستیم: انقلاب شناختی و پذیرش انعطافی. در واقع علم بین‌رشته‌ای، فرارشته‌ای و چندرشته‌ای جدید، دانش جامع را نتیجه همه جانبه‌نگری و چند رشته‌ای نگاه کردن به پدیده ها می‌داند.
عاملی با تشکر دوباره از تلاش‌های دکتر نیلی و همکارانشان، تشکیل و تعالی دانشکده علوم و فنون نوین را مرهون پیگیری‌های دکتر رهبر رئیس اسبق و مدیران وقت دانشگاه تهران دانست و ابراز امیدواری کرد الگوی دانشگاه تهران در بین‌رشته‌ها در سایر دانشگاه‌های کشور نیز تسری پیدا کند.
انتهای پیام
