جعفر مروارید، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی در گفتوگو با ایکنا از خراسان رضوی، در جریان بازدید از فروشگاه شماره ۳ انتشارات جهاددانشگاهی خراسان رضوی، در خصوص طرح تابستانه کتاب گفت: خراسان رضوی با ۶۷ کتابفروشی در طرح تابستانه کتاب امسال شرکت کرده که ۱۰ درصد از کل کشور را پوشش میدهد و بهطور کلی حدوداً ۶۰۰ کتابفروشی در کل کشور در این طرح شرکت داشتند.
وی ادامه داد: در مسئله کتاب سه ضلع اهمیت زیادی دارد، مؤلف، کتاب فروشیها(انتشارات) و مخاطب (خواننده کتاب). هدف از طرحهای حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که در این طرح از طریق خانه کتاب اجرا میشود، حمایت از این سه ضلع است، حمایت از مؤلف، کتابفروشیها و مخاطب که بتواند از کمکهای حمایتی برخوردار شود که جریان نشر و مطالعه رونق پیدا کند.
مروارید بیان کرد: همواره چون یک تفکر ابداعی و تألیفی اهمیت داشته، درصد بیشتری از این تخفیف به کتابهای تألیفی اختصاص یافته، کتابهای تألیفی شامل ۲۵ درصد و کتابهای ترجمی شامل ۱۵ درصد تخفیف بود، همچنین در این زمینه توجه ویژهای به نوجوانان و نسل جوان مدنظر بوده است.
وی افزود: با توجه به آمارهایی که به دست ما رسیده، فروش در ایام اجرا این طرح بسیار خوب بوده، اعتباری که در کل استان در نظر گرفته شده، ۲ میلیارد و ۳۹۰ میلیون ریال بوده که تاکنون 8781 نفر خرید انجام دادهاند و ۳۲ هزار و ۶۷۷ عنوان کتاب نیز به فروش رفته است.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار کرد: خراسانرضوی و بهطور خاص شهر مشهد همواره مهد کتابفروشیهای کهن بوده، مشهد در دهههای گذشته جز شهرهایی بوده که به دلیل وجود بارگاه ملکوتی امامرضا(ع) و حوزههای علمیه کهن اطراف حرم و دانشگاه کهن فردوسی، جریان تولید و نشر کتاب در این شهر یک جریان قدیمی و ریشهداراست.
مروارید بیان کرد: تنوع افکار و سلایق از گذشته جز ویژگیهای شهر مشهد بوده است. وجود میراث فرهنگی و هنری، فردوسی و شعرا و ادبا بزرگ، اهالی تفکر و فلسفه، مکتبهای فقهی، اجتماعی، تاریخی و حقوقی باعث شده تا تنوع کتب تولید شده در این شهر افزایش و نحوه ارتباط نسل معاصر با جریانهای فرهنگی و هنری تغییر یابد؛ بنابراین باید جریان تولید کتاب و کتابخوانی با این تحولات فکری و اندیشهای همراه تا موقعیت بنیادین کتاب در فضای کنونی حفظ شود.
وی ادامه داد: با وجود نمایشگاه بینالمللی کتاب که هر ساله در مشهد برگزار میشود و ناشران زیادی از سراسر کشور و جهان اسلام در این نمایشگاه حضور دارند، طرح تابستانه نیز اهمیت زیادی دارد، به عقیده من در کنار این فعالیتها، بحث حمایت از کتابفروشیها نیز باید مورد توجه قرار گیرد که هر ساله در قالب ۳ یا ۴ دوره برگزار میشود، اما کافی نیست.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی مطرح کرد: در جریان طرح تابستانه و بهطور کلی در جریان نشر ایران باید دو تحول کلی انجام گیرد تا توسعه و تحول فرهنگی حفظ شود، چون بهطور سنتی توسعه فرهنگی از طریق کتاب صورت میگرفته اما با روی کار آمدن فناوریهای مدرن و معاصر فکری، فرهنگی و هنری این توسعه روشهای جدیدی نیز پیدا کرده است.
مروارید بیان کرد: بهعنوان مثال در کنار تولید کتاب کاغذی باید بخشی نیز به کتابهای صوتی اختصاص یابد. امروزه به دلیل فضاهای محدود آپارتمانی در منازل، عملاً امکان وجود کتابخانههای خانگی بسیار کاهش یافته است، یکی از عوارض نامناسب زندگی شهرنشینی، محدود شدن فضای زندگی است که این مسئله باعث میشود تا کتابهای کاغذی مکان مناسبی پیدا نکنند. همچنین یکی دیگر از عوامل مشکلزا، فاصلههای شهری است.
وی افزود: در کنار عوامل ذکر شده، تمایل نسل جدید به فضای مجازی و تأمین نیازهای فرهنگی و هنری خود از این طریق، باعث شده تا کتب صوتی توسعه پیدا کنند. پیشنهاد من این است که بخشی از فعالیت انتشارات جهاددانشگاهی به تولید کتابهای صوتی و فروش این کتب اختصاص پیدا کند.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار کرد: از فواید تولید کتب صوتی میتوان به حفظ محیطزیست نیز اشاره کرد. همچنین در شرایطی که افزایش قیمت کاغذ به این حد رسیده، حمایت از کتاب همچون حمایت از داروهای سرطانی است؛ چرا که میزان ارز دولتی که به حمایت از کتاب اختصاص مییابد، معادل ارزی و برای نیازهای حیاتی جامعه موردنیاز است.
مروارید یادآور شد: استفاده از این ارز برای شخص مؤلف یک تعهد سنگین ایجاد میکند؛ چرا که هویت مؤلفان معمولاً براساس یک تعهد و مشارکت اجتماعی شکل گرفته است. کتابهای صوتی این دغدغههای اخلاقی و محدودیتها را ندارد.
نیازمند استفاده از فناوریهای نوین فرهنگی و هنری هستیم
وی ادامه داد: نکته دیگری که در نشر کتابها باید مورد توجه قرار گیرد، استفاده از فناوریهای نوین فرهنگی و هنری است. به دلیل گسترش فضاهای ارتباطاتی و تعاملات جهانی در ایران و اینکه مسئله فرهنگ محصور به مرزهای کشور نمیشود و گفتوگوهای بین فرهنگی در حال تبدیل شدن به یک الگو و گفتمان رایج است، به خصوص در شهر مشهد به دلیل وجود ۲۵ تا ۳۰ میلیون زائر بینالمللی، همواره نیازمند استفاده از فناوریهای نوین فرهنگی و هنری خواهیم بود.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی مطرح کرد: رسمی در تمام دنیا رایج است که در کنار دانشگاهها، نهادهای دینی و نهادهای اجتماعی، فروشگاه عرضه محصولات فرهنگی و هنری وجود دارد، در چنین فروشگاههایی در کنار کتاب، پیامهای فرهنگی هنری از طریق نوشتافزار، پرچمها، هنرهای تجسمی، بازیهای فکری، کتابهای کاغذی و کتابهای صوتی عرضه میشود. همه این مسائل مجموعهای از یک «پاتوق فرهنگی هنری» است.
مروارید بیان کرد: بنابراین پیشنهاد من این است که جهاددانشگاهی که در زمینه نگاه دانشگاهی و آکادمیک پیشرو بوده، در کنار تولید کتب صوتی از فناوریهای نوین فرهنگی و هنری استفاده کند.
وی افزود: بهطور کلی و حتی در طرح تابستانه کتاب، توجه به مسئله «علاقه به مطالع» بهعنوان یک نیاز فرهنگی، همواره در آخرین مرحله قرار داشته است، در همان سه ضلع اشاره شده (مولف، کتابفروشیها و مخاطب) نیز این مسئله مورد توجه قرار نگرفته است. تمام این پروسه و حلقه برای این صورت گرفته که سرانه مطالعه افزایش یابد و این کتاب تبدیل به یک ایده و این ایده تبدیل به یک فرهنگ شود.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار کرد: کتاب که در واقعا انتقالدهنده یک تجربه و مدل است، باید تبدیل به یک رفتار فردی و عمومی شود و ما در ساحت عمومی جامعه شاهد تحولات بیشتر، آسیبهای کمتر و نوآوری باشیم.
تدریس در کشور ما فرد محوری است
مروارید بیان کرد: یکی از دلایل پایین بودن سرانه مطالعه در کشور، الگوهای تعلیم و تربیت و همچنین آموزشهای ما در فضای پیش از دانشگاه و تحصیلات دانشگاهی است. الگوهای تدریس و تحصیل در کشور ما مونولوگ و فردمحوری است که باید به الگوهای مشارکت و نقدپذیری تبدیل شود.
وی ادامه داد: بهطور مثال اساتید در دانشگاههای کشور ما براساس وظیفهای که نسبت به تدریس سر فصلهای یک درس دارند، به جای تأکید بر متعهد کردن، مشارکتپذیری و اینکه یک بخش از جریان تدریس را خود دانشجو در ایدهپردازی و نظریهپردازی بر عهده گیرد، فقط بر کامل کردن بیان تمام مفاهیم تأکید دارند. این مشکل در علوم انسانی بخاطر وجود مدلهای انتزاعی، نظری توصیفی مشکل جدیتری نسبت به علوم ریاضی و تجربی است.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی بیان کرد: اگر بخواهیم علوم کاربردی شوند، چه در علوم انسانی که دانشجو در مفاهیم مشارکت کند و چه در علوم ریاضی و تجربی که جریانی بین نظریهپردازی و کاربردی کردن مفاهیم به وجود آید، جریان کتاب و مطالعه نقش خود را پیدا خواهد کرد.
مروارید عنوان کرد: با کاربردی شدن علوم، بخش مهمی که دانشجویان را در پذیرش نقش جدید و فعالیتی همپای استادان کمک خواهد کرد، کتاب و مطالعه خواهد بود، این مطالعه دیگر فقط مختص شب امتحان و تفریح نخواهد بود، بلکه برای قوام بخشیدن به نقش جدید دانشجو خواهد بود.
تربیت خانوادگی در سرانه مطالعه کشور مؤثر است
وی افزود: عامل دیگری که در سرانه مطالعه کشور مؤثر خواهد بود، تربیت خانوادگی و فضای قبل از ورود به دانشگاه است. کتاب هنوز هم بهعنوان یک تفریح فاخر مرسوم بوده و جایگاه خود را پیدا نکرده است. این فرهنگ باید تغییر پیدا کند و مطالعه در وقت اضافی تبدیل به مطالعه در وقت اساسی شود؛ در وقت اضافه باید فعالیتهای هنری و ورزشی که کتاب قبلا به آن جهت داده، پرداخته شود.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار کرد: کتاب باید تبدیل به یک عنصر ضروری زندگی شهری شود، چراکه در زندگی شهری همانند گذشته نمیتوان مدعی شد که زندگی شامل یک فضای عمومی بیرونی و یک فضای خصوصی درونی است که کاملا جدا از یکدیگر بوده و به هم ارتباطی ندارند، بلکه امروزه این دو بخش در هم تنیده شده، یعنی اگر این زندگی شهری متناسب با نیازهای درونی ما شکل نگرفته باشند، نیازهای درونی ما برآورده نخواهند شد.
مروارید بیان کرد: شهروند بودن یک جز ضروری برای همان تفکرات خصوصی، پیشرفتها و تکاملهای درونی شده و کاملا به هم مرتبط هستند، بنابراین نیازمند یک عزم جدی است که بخشی از آن سیاستگذاران فرهنگی( همچون ارشاد)، بخشی مدیریت شهری(همچون شهرداری) و بخش دیگر خانوادهها در سنتهای عمومی هستند.
به دلیل قیمتهای بالا، کتاب از سبد خرید حذف شده است
وی ادامه داد: سه عامل یاد شده، باید با هم جریان کتاب را تبدیل به یک کالا ضروری در زندگی کنند و این کالای ضروری باید جز سبد خرید خانوادهها قرار گیرد، امروزه کتاب به دلیل قیمتهای بالا از سبد خرید حذف شده و خانوادهها هیچ وقت در هنگام خرید وسایل ضروری منزل از یک مرکز خرید هرگز با خرید کتاب فکر نمیکنند. هزینه کردن برای کتاب نیازمند یک فرهنگسازی است و این نگاه سوبسیدی به کتاب باید تغییر کند.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی گفت: ما عادت کردهایم که همواره بخش فرهنگی حمایت میکند، بخش تولیدی با آن حمایتها باقی میماند و وظیفه دولت این است که دائما در مورد بخش فرهنگی سوبسید دهد، این چرخه باید تغییر کند و ما باید بپذیریم که برای خرید کتاب و خواندن آن لازم است، هزینه کنیم چرا که پیشرفت آینده فرزندانمان در توجه به جریان کتابخوانی است.
مروارید بیان کرد: ساختارهای اجتماعی و اقتصادی در توجه به کتاب، خرید آن و کتابفروشی گردی قطعاً مؤثر هستند، دولتهایی که به مسئله فرهنگ توجه بیشتری دارند و این توجه در رسانههای آنان طنین پیدا میکند، شرایط بهتری را از جهت فضای عمومی، فضای اجتماعی و فضای ذهنی مردم فراهم میکنند، اما این یک کلیشه رایج است که امروزه تغییر کرده، یعنی بسیاری از امور دیگر دولتی نیستند و مردم تصمیم خود را جلوتر از دولت میگیرند.
وی افزود: دولت در بسیاری از فضاها باید به دنبال مردم حرکت کند؛ چرا که با گذشت ۴ دهه از انقلاب اسلامی و تاثیر آن نسلی فرهیخته و اهل اندیشه تربیت شده است. جوانان ما نسبت به جوانان ۴ دهه پیش خیلی از تجربهها و تفکرات رو پشت سر گذاشتند و در سطح بالاتری از جهت تصمیمگیری و نگاه به آینده قرار دارند. این نسل جوان منتظر سیاستهای دولتی باقی نمیماند و راه خود را ادامه میدهد.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار کرد: سیاستگذاران فرهنگی اگر نتوانند در زمینه کتاب، سلایق و ذائقهها متنوع را در تحولات اجتماعی و ارتباط آن را بامیراث فرهنگی و هنری گذشته برقرار کنند و همچنین صورت بندی و تفسیر جدیدی از آن میراث براساس نیازهای کنونی ارائه دهند، جریان نشر از جریان نشر رسمی به جریان اطلاعات و نشر غیر رسمی تبدیل میشود.
مروارید یادآور شد: اگر بخواهیم این مدل شفاف، آشکار و هدفمند در زمینه کتابخوانی رشد پیدا کند، باید ناشران، انتشارات و سیاستگذارانی که با ناشران در ارتباط هستند ذائقهسنجی، آیندهپژوهی و توجه به نیازهای جامعه را جز پروژههای روزمره خود قرار دهند، کتابها براین اساس و نه براساس پیش فرضهای پیشینه مؤلفان تنظیم و تألیف میشوند.
وی ادامه داد: بهطور کلی فرآیند تبدیل یک الگو به فرهنگ عمومی در بخشهای مختلف دچار آسیب و تزلزل است که این مسئله فقط مختص کتب دینی نیست، یعنی کتابهای ادبی، تاریخی و کتابهایی که به سنتهای قدیم خانوادگی اشاره میکردند، نیز تبدیل به فرهنگ عمومی نشدند. این مسئله یک آسیب روش شناسانه است، یعنی ناشی از این نیست که به طور مثال چون محتوا این کتاب دینی است، در مورد اینکه در فضای عمومی جامعه خود را نشان دهد، به مشکل برخوردهایم و در خصوص کتاب دیگری که ادبی است دچار مشکل نیستیم .
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی تصریح کرد: اساسا فضای کنونی جامعه ایران در بنیاد انتقالپذیری فرهنگی برای انتقال میراث از گذشته به نسل جدید چه در زمینه تاریخ ایران اسلامی، چه در زمینه الگوهای ادبی و چه در زمینه الگوهای اجتماعی به طور کامل موفق نبوده است. یکی از دلایل این مسئله این است که برنامهریزی فرهنگی و هنری، براساس نیازهای کنونی، آمارهای واقعگرایانه و آسیبها، انجام نمیشود و یا اگر انجام شود، آنقدر سرعت تحولات بالاست که ارتباط بخشیدن و ایجاد این حلقه ارتباطی میان الگوها و این تحولات نسبت به این سرعت بالا به کندی صورت میگیرد.
مروارید بیان کرد: این مسئله مختص جامعه ایران نیست، یعنی در همین منطقه، ترکیه که یک کشور بزرگ و اسلامی محسوب میشود یا قطر، دبی، افغانستان و روسیه دچار این مشکل هستند. همواره گپ و شکاف میان نسل گذشته و نسل جدید برقرار بوده و ارزشهایی که نسل گذشته در خصوص آنها کتاب مینویسد، فکر و تولید اندیشه میکند و یا فیلمی میسازد، با ذائقه نسل جدید سازگاری ندارد و نسل جدید به اصطلاح ساز خودش را میزند.
وی افزود: این یک مشکل منطقهای، جهانی و البته بومی است، دلیل آن نیز سرعت بالا اطلاعات، تغییرها و تحولات است که در نحوه نگاه، بینش، منش و ذائقههای نسل جدید رخ داده است. یک روش برای رفع این مشکل توجه به دانشها، فنون نیاز محور و تاسیس رشتههای بین رشتهای است که دانشگاههای جهان نیز به همین سمت حرکت میکنند.
مدیرکل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار کرد: به طور مثال اگر در گذشته یک رشته روانشناسی وجود داشت، امروزه روانشناسی، جامعهشناسی، علومشناختی، فلسفه ذهن و روان درمانی باهم یک مجموعه رشته را تشکیل میدهند، درحوزههای دیگر نیز به این دلیل است که امکان استفاده از ذائقهها، فناوریها، تحولات و پرس پرفیکتهای جدید از منظرهای مختلف یک مسئله را مورد بررسی قرار داد.
مروارید بیان کرد: یک روش آکادمیک برای رفع این مشکل این است که برای تالیف کتاب، پرورش دانشجو و فراهم کردن نیرو کار صنعتی باید از نگاههای تک بعدی و رشتههای کهن و سنتی به سمت نیازهای عینی و نگاههای بین رشتهای حرکت کنیم.
وی ادامه داد: نهادهای دولتی و فرهنگی ما بر اساس نیازهای متعدد به وجود آمده اند که اگر به تاریخچه نهادها جمهوری اسلامی توجه کنیم، هرکدام از این نهادها اساسنامهای داشتند و برای هرکدام یک ساختار عقلایی و عقلانیت ابزاری وجود داشته است. بعد از چندین دهه نیازهای جدیدی اضافه شدند و روشهایی که برای برطرف کردن نیازها استفاده میشدند، تغییر کردند.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی بیان کرد: علیرغم به وجود آمدن تغییرهای ذکر شده، هیچ تغییری در ساختار نهادهای اجتماعی و فرهنگی ما به وجود نیامده است. بنابراین مقام معظم رهبری بیانیه گام دوم انقلاب را صادر کردند، این بیانیه به یک نگاه فراساختاری اشاره دارد. چرا این بیانیه به صورت عمومی و خطاب به جوانان و به شکل یک دستورالعمل نسبت به دستگاهها نبوده است. یکی از پیامهای این بیانیه این است که ما نیازمند تحول در مدل دستگاهها و ساختارها هستیم.
مروارید بیان کرد: اینکه کتابهای دینی ما تبدیل به فرهنگ دینی نمیشوند و انتظاری که ما براساس تلاشها و زحمات مولفان، نظریهپردازان و نهادهای دینی داریم، برآورده نمیشود به دلیل این است که نیازمند یک خانه تکانی در دستگاهها و سازمانها هستیم تا آن عقلانیت ابرازی که در دهههای پیش برقرار بوده و این ابزارهایی که قابلیت رساندن ما را به هدفها ندارند، دست یافتنی شود.
وی افزود: همچنین در مدل بیان مفاهیم ادبی، تاریخی و دینی نیز نیازمند ابداع و نظریهپردازی هستیم که این مسئله نیازمند استفاده از زبان هنر و زبان زیبایی شناسانه است که این هم یک مسئله تجربی شرقی و غربی نیست، بلکه یک میراث دینی است.
تاثیرگذاری بر شاخص خروجی کتابها
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار کرد: چندین برنامه حمایتی که در طول سال اجرا میشوند، همچون حمایت از ناشران و کتابهای چاپ شده، براساس حمایت از کتابهایی است که تاثیرگذاریها فرهنگی و اجتماعی داشتهاند. همچنین در نمایشگاه کتاب که هر ساله برگزار میشود، از ناشرانی حمایت میشود که کتابهای ابداعی، جدید و تاثیرگذار ، به خصوص ناشران جوان، داشتهاند.
مروارید یادآور شد: همچنین ناشرانی که به طور سنتی حضور پیدا میکنند، ناشرانی هستند که فعالیت ویژهای داشتهاند و در زمینه دینی، ادبی، تاریخی و اجتماعی بر فضای عمومی جامعه موثر بودهاند. بخشی از انتخاب این ناشران با استفاده از شبکههای اجتماعی است، به عنوان مثال کتاب یکی از ناشران توانسته در این فضاها تبدیل به یک بحث عمومی شود. همچنین در جلسات رونمایی از کتابها نیز، این ناشران برتر انتخاب میشوند، چرا که در صورت برگزار شدن جلسه نقد و بررسی و یا رونمایی از کتاب مشخص میشود که آن کتاب تنها متعلق به قفسههای کتابخانه نبوده، خوانده شده، در جامعه تبدیل به یک مسئله شده و قطعا تاثیرگذار بوده است. اما در این زمینهها نیز نیازمند یک عزم بین دستگاهی هستیم.
وی ادامه داد: این که ما در فضای جامعه دچار آسیبهایی هستیم، تنها مختص مشهد نیست بلکه تمام کشور درگیر این آسیبهاست. بخشی از این آسیبها مربوط به کم بودن سرانه مطالعه، بخشی مربوط به کم بودن تاثیرگذاری فرهنگی و بخش دیگر آن مربوط به فرهنگی است که از مجاری رسمی تبیین نمیشود، به عبارت دیگر ما با جمعیتی هستیم که خودش برای خودش تصمیم میگیرد، این تصمیمگیری خوب است، اما اگر براساس منابع باشد.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی تصریح کرد: این مسئله نیازمند یک عزم عمومی است که بخشی از این عزم عمومی در شورای عالی انقلاب فرهنگی، بخشی از آن در فضای دانشگاهها و حوزههاست که بهعنوان نهادهای مستقل از سیاستگذاریهای کلان و نهادهای متفکر و نظریهپرداز فعالیت میکنند و بخش دیگر آن توسط بازوهای فکری است که به برنامهها کمک میکنند. این بازوهای فکری شامل مولفان، انتشارات و کتابفروشیهاست که توزیعکننده فرهنگ هستند. بنابراین این مسائل با تصمیم یک اداره حل نخواهد شد و نیازمند فعالیتها ذکر شده است.
مروارید بیان کرد: از ابتدای سال ۹۸ تا ۴ ماه ابتدای سال حدود ۱۱۴۵ عنوان کتاب چاپ شده است که ۴۷۸ عنوان نیز صدور مجوز بودهاند.
انتهای پیام