مواردی که نمی‌توان عقد هبه را فسخ کرد/ دیدگاه رسول اکرم(ص) درباره پس گرفتن هدیه

حجت‌السلام والمسلمین هادی مزینانی، معاون ضوابط  شرعی سازمان عقیدتی سیاسی ناجا، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به بیان ابعاد فقهی هبه در اقتصاد اسلامی و دین مبین اسلام پرداخت و اظهار کرد: هبه یا همان هدیه‌ای که دادن و گرفتنش بین مردم مرسوم است، یکی از عقود شرعی است که تابع شرایط خاص خود می‌باشد؛ به این معنا که در برخی از شروط کلی مثل سایر عقود است یعنی همان شرایط مرسوم در خرید و فروش مانند بلوغ، عقل، مالکیت و ... در اینجا هم باید مد نظر قرار بگیرد اما برخی شرایط خاص خودش را هم داراست.

معنای فقهی هبه

وی ادامه داد: معنای فقهی هبه یا هدیه اینست که انسان به اختیار خودش، چیزی را که مالک آنست، مالکیتش را به صورت رایگان به فرد دیگری منتقل کند و اصطلاحاً مجانی آن را به دیگری واگذار نماید.

معاون ضوابط  شرعی سازمان عقیدتی سیاسی ناجا  تأکید کرد: هبه از جمله عقود جایز است و بجز در مواردی خاص، به صورت یکطرفه و از جانب هدیه‌دهنده ( واهب) قابل فسخ می‌باشد.

قصد قربت در هبه واجب نیست

وی افزود: یکی از موارد ضروری برای تحقق هبه اینست که الزاما باید قبض و اقباض، یعنی دادن و گرفتن هدیه انجام پذیرد و مثلا اگر هدیه‌دهنده به بخشیدن مالی اظهار کرده باشد ولی عملا آن را به فرد مورد نظر نداده باشد و از دنیا برود، هدیه‌گیرنده نمی‌تواند ادعای مالکیت برای آن مال را مطرح کند و مال مذکور در قالب اموال ماترک میت به ورثه‌اش منتقل خواهد شد.

مزینانی اظهار کرد: از نظر شرعی و با توجه به اینکه غالبا در ازاء هدیه چیزی دریافت نمی‌شود، به رغم این موضوع، بازهم قصد قربت در هبه واجب نیست اگرچه که سفارش به نیت قربه الی الله داشتن در هبه شده است.

در چه مواردی نمی‌توان هدیه را بازپس گرفت

وی در ادامه به بیان مواردی که نمی‌توان هبه را بازپس گرفت اشاره کرد و گفت: نکته‌ای که نیاز به یادآوری و توجه ویژه دارد این است که در شش مورد نمی‌توان هدیه را پس گرفت و اصطلاحا عقد هبه را فسخ کرد که مورد اول ان است که زمانی که هبه معوّض باشد؛ یعنی هدیه‌دهنده در مقابل هدیه‌ای که داده است، چیزی از هدیه‌گیرنده دریافت کرده باشد، خواه این امر با شرط قبلی باشد و یا بدون شرط یعنی ابتدا طی کرده باشد که این هدیه را به شرطی می‌دهم که تو هم فلان چیز را به من هدیه بدهی یا چنین شرطی را مطرح نکرده باشد.

مزینانی خاطرنشان کرد: همچنین زمانی‌که هدیه‌دهنده و هدیه‌گیرنده فامیل نسبی یکدیگر باشند و نسبت نسبی داشته باشند مثل برادر و خواهر بودن یا دایی و خواهر زاده و ... و مورد سوم این است که زمانی‌که هدیه‌دهنده در موقع اعطای هدیه قصد تقرّب به خدا کرده باشد؛ چرا که بنا به اعتقاد برخی از علماء صاحب‌نظر، در این صورت نیز هدیه، معوّض می‏‌شود و در واقع عوض هبه خود را از خدا گرفته است.

معاون ضوابط  شرعی سازمان عقیدتی سیاسی ناجا ادامه داد: همچنین زمانی‌که با تصرف هدیه‌گیرنده، عین هبه مصرف شده و از بین رفته باشد مثلا خوردنی بوده و استفاده شده و یا سوختی مثل بنزین بوده و مصرف شده است نیز نمی‌وان هدیه را بازپس گرفت.

وی افزود: مورد پنجم این است که زمانی‌که هدیه‌گیرنده، در هدیه تغییر اساسی داده باشد؛ مثل فروختن یا بخشیدن به دیگری، یا بریدن پارچه برای دوختن و امثال آن نیز نمی‌توان هدیه را پس گرفت و مورد ششم این است که یکی از طرفین عقد هبه اعم از هدیه دهنده یا هدیه گیرنده فوت کند و از دنیا برود.

دیدگاه رسول اکرم(ص) درباره پس گرفتن هدیه

معاون ضوابط  شرعی سازمان عقیدتی سیاسی ناجا ادامه داد: در تمام این شش موردی که عرض شد، عقد هبه قابل فسخ نخواهد بود لکن در غیر از این موارد، ولو که مدت زیادی هم گذشته باشد، عقد هبه قابل فسخ می‌باشد و هدیه‌دهنده می‌تواند آن را مطالبه نماید.

وی تأکید کرد: ناگفته نماند اینکه گفته شد در سایر  موارد، پس گرفتن هدیه و فسخ عقد هبه جایز است، بهتر است که هدیه‌دهنده این کار را نکند و آن را پس نگیرد؛ چرا که پس گرفتن هدیه، در بین مردم کاری ناشایست محسوب می‌شود و در روایتی از نبی مکرم اسلام(ص) نقل شده که فرمودند: «مَنْ رَجَعَ فی هِبَتِهِ فَهُوَ کَالرَّاجِعِ فی قَیْئِهِ یعنی کسی که هدیه خود را پس بگیرد مانند کسی ‏است که چیزی را که قی کرده ( بالا آورده) دوباره بخورد.». لذا مطلوب آنست که حتی در موارد جواز فسخ هبه، اینکار صورت نپذیرد.