ویژگی‌های اخلاقی پیامبر اسلام(ص) از منظر آیات قرآن

پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) مظهر عالی اخلاق، رفتار و گفتار بودند. ویژگی‌های متعدد پیامبر(ص) که در رفتار و سیره ایشان متجلی می‌شد الگویی پسندیده برای تمام انسان‌ها برای رسیدن به سعادت است. این ویژگی‌ها در آیات قرآن نیز مورد توجه قرار گرفته است. نسیم‌ سادات مرتضوی، پژوهشگر سطح ۴ مرکز تخصصی رکن‌ الهدی کرمان در یادداشتی اختصاصی به ایکنا کرمان، به بررسی بعضی از ویژگی‌های اخلاقی پیامبر(ص) از منظر آیات قرآن پرداخته است که تقدیم مخاطبان ایکنا می‌شود.

عظمت در اخلاق

خداوند پیامبر خود را به عظمت اخلاقی می‌ستاید: « وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيم: تو دارای اخلاق عظیمی هستی»(سوره قلم، آیه ۴) ، هنگامی که خدای سبحان از چیزی به عظمت یاد کند، معلوم می‌شود که از عظمت فوق‌العاده‌ای برخوردار است زیرا او هر چیزی را به عظمت نمی‌ستاید؛ بسیاری از موارد را با صفت «ضَعف» یا «قلّت» یاد می‌کند، سراسر دنیا را اندک می‌شمرد: «مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ»(سوره نسا، آیه ۷۷) و از دسیسه‌های شیطان به عنوان «إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعِيفاً»(سوره نسا، آیه ۷۶) سخن می‌گوید؛ اما وقتی از خُلق رسول خدا (ص) نام می‌برد می‌فرماید: ای پیامبر تو واجد همه ملکات نفسانی در حدّ اعلا هستی!

دید باطلی است که انسان مانند کفار قریش، عظمت را در سایه ثروت بداند، آن‌ها که گفتند: «وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَٰذَا الْقُرْآنُ عَلَىٰ رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ»(سوره زخرف، آیه ۳۱). عظمت به خُلق است نه مال، و رسول اکرم (ص) از این خلق عظیم برخوردار است.(جوادی آملی، جلد ۸، صفحه ۵۹).

شخصیت جهانی

خداوند، پیامبر اکرم (ص) را شخصیتی جهانی دانسته و درباره قلمرو رسالت او می‌فرماید ما تو را برای جهانیان فرستادیم اما بر مؤمنان منت نهادیم. این دو نکته درباره قرآن کنار هم آمده است که قرآن کتابی جهانی است، « شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ»(سوره بقره، آیه ۱۸۵) اما تنها اهل تقوا از آن بهره‌مند می‌شوند.

در‌باره رسول خدا نیز این دو تعبیر وجود دارد، خداوند از یک سو می‌فرماید تو پیامبری جهانی هستی « وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ»( سوره سبا، آیه ۲۸) و از سوی دیگر می‌فرماید « َقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ: خدا بر اهل ایمان منّت گذاشت که رسولی از خودشان در میان آنان برانگیخت»(سوره آل‌عمران، آیه ۱۶۴).

«منّت» عبارت است از نعمت سنگین و بزرگی که تحمل آن آسان نیست، تنها مؤمن از عهده پذیرش نعمت پیامبری و اطاعت از آن، به خوبی بر می‌آید، نعمت ایمان، رسالت و ولایت چنین است. علت منحصر ساختن منت بر مؤمنان، با اینکه رسول خدا پیامبری جهانی است، عدم پذیرش نعمت از ناحیه دیگران است، از این رو در سوره سبا، آیه ۲۸ می‌فرماید «وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ» زمانی که اکثر مردم آگاه نباشند و از این نعمت خود را محروم سازند پس منتی هم نیست زیرا نعمت را تحمل نکردند. لذا رسالت پیامبر برای همه انسان‌ها تا روز قیامت وجود دارد اما تنها مؤمنان از فیض رسالت بهره‌مند می‌شوند و خداوند تنها بر آن‌ها منت نهاده و رسول، از بین آن‌ها مبعوث شده است.

رأفت و رحمت رسول اکرم(ص)

خداوند درباره پیامبر اسلام می‌فرماید: « هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ: اوست خدایی که میان عرب امّی، پیغمبری بزرگوار از همان مردم برانگیخت »(سوره جمعه، آیه ۲) همچنین می‌فرماید « لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ: همانا رسولی از جنس شما برای شما آمد که فقر و پریشانی و جهل و فلاکت شما بر او سخت می‌آید و بر (آسایش و نجات) شما بسیار حریص و به مؤمنان رئوف و مهربان است»(سوره توبه، آیه ۱۲۸). او مظهر رأفت و رحمت خدا برای مؤمنان است.

اسوه جهانیان

آیاتی در قرآن رسول خدا را به عنوان اُسوه و الگوی انسان‌ها معرفی می‌کند و آیاتی دیگر، آن حضرت را مهذّب و تزکیه شده الهی می‌داند. «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ: مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود »(سوره احزاب، آیه ۲۱) بعد از آن است که خداوند پیغمبر خود را به آداب الهی مؤدّب ساخته و با دستوراتی نظیر «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ: طریقه عفو و بخشش پیش‌گیر و امت را به نیکوکاری امر کن و از مردم نادان روی بگردان»(سوره اعراف، آیه ۱۹۹) آراسته است.

نرمی و صلابت قلب پیامبر(ص)

قلب پیامبر، دارای دو وصف ممتاز نرمی و صلابت است، نرمی دل رسول اکرم را می‌توان از آیه ۱۵۹ سوره آل‌عمران « فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُم: به مرحمت خدا بود که با خلق مهربان گشتی» استنباط کرد و صلابت آن را از مقایسه با کوه فهمید، زیرا کوه با همه صلابت در برابر وحی توان مقاومت ندارد اما قلب رسول اکرم(ص) آن را تحمل می‌کند.

محبوب و مجذوب خداوند

خداوند درباره محور محبت بودن پیامبر در آیه ۳۱ سوره آل‌عمران می‌فرماید: « قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ: بگو (ای پیغمبر): اگر خدا را دوست می‌دارید مرا پیروی کنید تا خدا شما را دوست دارد».

دلسوزترین فرد برای امت

هیچ پدری به فرزند خویش به اندازه پیامبر(ص) به امت اسلامی دلسوز نیست! این اندازه تلاش و کوشش و شب و روز غصه خوردن که چرا مردم بیراهه می‌روند نشانه ظهور رحمت خاصه خداوند سبحان در رسول اکرم(ص) است. خداوند در‌باره رأفت پیغمبر و انحراف امت تعبیرات لطیفی دارد. « فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَىٰ آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَٰذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا: نزدیک است که اگر امت تو به این سخن (قرآن) ایمان نیاورند جان عزیزت را از شدت حزن و تأسف بر آنان هلاک سازی»(سوره کهف، آیه ۶).